Tajemnica lekarska w chorobie psychicznej

Choroba to czas w życiu człowieka, kiedy potrzebuje on nie tylko opieki medycznej, ale także wsparcia ze strony najbliższych, którzy wiedzą, co się z chorym dzieje i jak mu pomagać. Jednak co zrobić w sytuacji, gdy choroba oddala pacjenta od rodziny, nie pozwala zaufać. Jak pomagać osobie, która tego nie chce?

Matka pewnej dziewczyny chorej na anoreksję - pacjentki jednego z brytyjskich szpitali, nie uzyskała od lekarza córki nawet najbardziej podstawowych informacji na temat stanu jej zdrowia oraz tego, w jaki sposób należy dalej z córką postępować po jej wyjściu ze szpitala. Ponieważ chora miała już ukończone 18 lat, lekarze nie chcieli rozmawiać z jej matką o stanie zdrowia, pomimo tego, że w przypadku osób chorych psychicznie nie zawsze można liczyć na to, że chory sam poinformuje rodzinę o swoim stanie i zaleceniach lekarzy. Lekarz prowadzący zasłaniał się tajemnicą lekarską. W związku z tym rodzina anorektyczki nie wiedziała, ile dziewczyna powinna przybierać na wadze, jak często powinna jeść lub jak radzić sobie z jej trudnym zachowaniem.
W rezultacie dziewczyna coraz bardziej chudła, a jej matka mogła na to tylko bezsilnie patrzeć. W końcu jednak rodzinie udało się zdobyć potrzebne informacje i dziewczyna zaczęła wracać do zdrowia.

Jednak nie wszystkie osoby chore psychicznie mają tyle szczęścia - lęk przed złamaniem tajemnicy lekarskiej powoduje, że wielu lekarzy w Wielkiej Brytanii powstrzymuje się przed udzielaniem opiekunom osób chorych psychicznie informacji o stanie zdrowia pacjentów. Zdarzają się nawet przypadki samobójstw osób, które po wypisaniu ze szpitala są pozostawione samym sobie. Wielu tych nieszczęść można by uniknąć, gdyby rodziny informowane były zwłaszcza o wyjściu chorego ze szpitala.

W Polsce kwestia tajemnicy lekarskiej regulowana jest przez szereg aktów prawnych, m.in. Konstytucję, ustawę o zawodzie lekarza, ustawę o ochronie zdrowia psychicznego, ustawę o zakładach opieki zdrowotnej, ustawę o zawodzie pielęgniarki i położnej oraz przez Kartę Praw Pacjenta. Przepisy te zobowiązują personel medyczny do zachowania w tajemnicy wszelkich informacji o stanie zdrowia pacjenta. Jednocześnie dają one pacjentowi prawo do decydowania o tym, komu lekarz może takich informacji udzielić.

Tak mówi prawo

Art. 40 ust. 1-7 Ustawy o zawodzie lekarza i lekarz dentysty: "lekarz ma obowiązek zachowania w tajemnicy informacji związanych z pacjentem a uzyskanych przez lekarza w związku z wykonywaniem zawodu."
Art. 50 ust. 1 Ustawy o ochronie zdrowia psychicznego: "osoby wykonujące czynności, wynikające z niniejszej ustawy są zobowiązane do zachowania w tajemnicy wszystkiego, o czym powezmą wiadomość w związku z wykonywaniem tych czynności."
Art. 18 ust. 2 Ustawy o zakładach opieki zdrowotnej: "Zakład opieki zdrowotnej zapewnia ochronę danych zawartych w dokumentacji
Art. 18 ust. 3 pkt 1 Ustawy o zakładach opieki zdrowotnej: "Zakład udostępnia dokumentację, o której mowa w ust. 1 pacjentowi lub jego przedstawicielowi ustawowemu bądź osobie upoważnionej przez pacjenta"
Art. 21 ust. 4 Ustawy o zawodzie pielęgniarki i położnej: "Pielęgniarka, położna nie może podać do publicznej wiadomości danych umożliwiających identyfikację pacjenta, bez jego zgody."

Jednak w przypadku osób chorych psychicznie zwykłe wskazanie przez pacjenta kogo lekarze powinni informować o jego zdrowiu czasem bywa niemożliwe. Choroba może powodować, że człowiek odsuwa się od członków rodziny, postrzega ich jako wrogów - w takiej sytuacji trudno sobie wyobrazić, aby wyrażał zgodę na informowanie rodziny o jego stanie zdrowia. Oczywiście zdarzają się sytuacje, w których faktycznie rodzina jest jednym ze źródeł problemu i odizolowanie chorego od niej jest dla niego korzystne. Jednak w zdecydowanej większości przypadków członkowie rodziny to ludzie, którzy są przerażeni chorobą, sami potrzebują pomocy, ale też chcą pomóc.

Trzeba kierować się dobrem pacjenta

Jak w takiej sytuacji powinien postąpić lekarz - z jednej strony związany tajemnicą lekarską, a z drugiej pragnący, aby pacjent powracał do zdrowia?

Zazwyczaj pacjenci chcą, aby lekarz informował rodzinę o ich stanie zdrowia, sposobie leczenia itd. Zdarzają się jednak sytuacje problemowe, gdy pacjent zawiesza kontakty z rodziną i nie życzy sobie, aby lekarz udzielał informacji o jego stanie zdrowia. Może to wynikać z autentycznej sytuacji kryzysowej w rodzinie, ale może być też objawem choroby. Najczęściej istnieje i pierwszy, i drugi wątek i trudno ocenić, co jest pierwotne, a co wtórne. Wówczas ważne jest, by wyjaśnić i poznać rzeczywistą sytuację.
Trzeba zatem wysłuchać i pacjenta i rodzinę lub inne osoby z nim związane. Mogą to być np. przyjaciele, sąsiedzi, opiekunowie. Lekarz może przekonać pacjenta do współpracy, jeśli jest między nimi relacja zaufania, zrozumienia i pacjent czuje się bezpieczny. Jest to możliwe, gdy lekarz w sposób autentyczny respektuje prawa pacjenta. Lekarz może stopniowo przekonywać pacjenta, jak cenny jest dla niego kontakt z rodziną, jej życzliwość i wsparcie. Może z pacjentem negocjować zakres informacji, jakie podać rodzinie. Rozumiejąc opory pacjenta i trudności rodziny, może ułatwić im nawiązanie dialogu. Nie może tu być mowy o naciskach, mówieniu nieprawdy - cały proces wymaga czasu i spokoju.
Warto zauważyć, że uregulowania prawne są ważnym tłem a ich respektowanie wymaga wyczucia, taktu i wręcz psychoterapeutycznych zabiegów - pracy lekarza z pacjentem i z jego rodziną
Lekarz jest zwolniony z zachowania tajemnicy na mocy ustawy (Art. 40, ust 2 pt 3  Ustawy o zawodzie lekarza...), wówczas, gdy jej zachowanie może stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia pacjenta lub innych osób (oraz w innych sytuacjach określonych w artykule 40 ust 2 pt 2,4,6,7)

Rodziny pacjentów często bardzo głęboko przeżywają chorobę i umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym swoich bliskich. Wymagają pomocy, zrozumienia i wsparcia, informacji oraz ukierunkowania. Z drugiej strony psychiatrzy i psychologowie rozumieją trudności rodzin, w których pojawiły się choroby psychiczne. Przeprowadzają oni rozmowy z rodzinami, przekazują im informacje, gdzie mogą uzyskać pomoc i wsparcie.
Na oddziale rehabilitacji oraz na oddziale dziennym szpitala "Drewnica", w którym pracuję, odbywają się raz w miesiącu spotkania dla rodzin byłych pacjentów. Są to spotkania informacyjne, edukacyjne, dyskusyjne. Każdy uczestnik spotkania może zadawać pytania. W trakcie spotkań, które są prowadzone przez psychologów, rodziny udzielają sobie nawzajem wsparcia, pomocy, zrozumienia - spotkania maja charakter samopomocy.
Kilka lat temu w ramach działań prowadzonych przez Oddział Dzienny Szpitala "Drewnica" zorganizowany został także dwutygodniowy wyjazd w góry pacjentów, ich rodzin oraz profesjonalistów.

W Polsce nie ma jak na razie wypracowanego systemu pomocy rodzinom osób z zaburzeniami psychicznymi. Podejmuje się jednak wiele działań, aby pacjent i jego rodzina stali się partnerami lekarzy i mogli sobie wzajemnie pomagać.

mgr Barbara Ręgowska-Jakubczyk, Rzecznik Praw Pacjenta, Wojewódzki Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych "Drewnica"

Gdzie szukać pomocy 

Stowarzyszenie Rodzin i Przyjaciół Osób z Zaburzeniami Psychicznymi
ul. Grottgera 25a, 00-785 Warszawa
tel.: 0*22 840 66 44, 841 87 28, 804 11 02

Warszawskie Towarzystwo Pomocy Lekarskiej i Opieki nad Psychicznie Chorymi
ul. Grochowska 259a, 03-844 Warszawa
tel.: 0*22 810 92 87

Bródnowskie Stowarzyszenie Przyjaciół i Rodzin Osób z Zaburzeniami Psychicznymi "Pomost",
ul. Św. Wincentego 85, 03-291 Warszawa,
tel.: 0*22 614 16 38, 614 16 49,
e-mail: wojtekl@ recha_pomost.org

Organizacji zajmujących się wspieraniem osób chorych psychicznie i ich rodzin można szukać także w bazie organizacji Klon/Jawor www.ngo.pl

Literatura

• "Żyć z zaburzeniami nastroju" - I. Koszewsaka, E. Habrat - Pragłowska, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2002
• Poradnik dla rodzin "Rozmowy z lekarzem psychiatrą o zaburzeniach psychotycznych" - J. Meder, Wyd. Zakład Rehabilitacji Psychiatrycznej IPiN
• "Zrozumieć, zaakceptować i pomóc" Oprac. lek. med. Tomasz Tafliński Agencja Reklamowo-Wydawnicza Arkadiusz Grzegorczak
• "Psychozy" Andrzej Cechnicki Adamed sp.z.o.o
• "Anoreksja i bulimia"- informator dla Rodzin i Przyjaciół Klinika Psychiatrii Młodziezy IPiN

W tekście wykorzystano fragment artykułu Juliet Rix "Inhuman rights", The Guardian 5 stycznia 2005 r.

Opracowanie: Dorota Landsberger