Cudze długi. Co robić, gdy członek rodziny wziął kredyt lub pożyczkę, której nie może spłacić?

Członek naszej rodziny zaciągnął kredyty lub pożyczki, których nie jest w stanie spłacać – to częsty scenariusz w wielu polskich domach. Czasami zdarza się, że w niemożliwe do spłaty długi popada osoba doświadczająca problemów psychicznych lub chorób demencyjnych, które ograniczają jej zdolności poznawcze, ale też uniemożliwiają spłatę długu. Jak poradzić sobie w takiej sytuacji? 

Gdy otrzymujemy informacje o przekraczającym nasze możliwości finansowe zadłużeniu, najczęściej nie wiemy co mamy zrobić. Wiele osób w takiej sytuacji zaciąga kolejne pożyczki na spłatę wcześniejszych zobowiązań i wpada w tzw. pętlę zadłużeniową. Co robić, choćby w sytuacji, gdy w długi popadł członek rodziny, który z powodu braku wiedzy, naiwności lub problemów poznawczych skorzystał z nie zawsze uczciwych ofert np. firm oferujących tzw. chwilówki? Na pytania dotyczące wychodzenia z takiej sytuacji odpowiadają Anna Gadomska, radca prawny, zastępca dyrektora Wydziału Pozasądowego Rozwiązywania Sporów w Biurze Rzecznika Finansowego i Krzysztof Witkowski, radca prawny w Wydziale Klienta Rynku Bankowo-Kapitałowego w biurze Rzecznika Finansowego.

Czy jest możliwość renegocjowania zobowiązań zaciągniętych przez członka naszej rodziny?

W przypadku problemów ze spłatą zobowiązań warto podjąć próbę negocjacji z wierzycielem bądź to na własną rękę, bądź też korzystając z pomocy osób i instytucji udzielających wsparcia stronom w polubownym rozwiązywaniu sytuacji spornych. Może to pozwolić na uniknięcie skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego, co wiąże się najczęściej z dodatkowymi kosztami. 

Osobami mogącymi udzielić wsparcia w negocjacjach z wierzycielem są np. bezstronni mediatorzy skupieni w ośrodkach mediacyjnych lub figurujący na listach prowadzonych przez prezesów sądów okręgowych. 

Polubowne rozwiązanie sporu z podmiotem rynku finansowego jest możliwe również przy Rzeczniku Finansowym, w ramach pozasądowego postępowania w sprawie rozwiązywania sporów. W jego ramach Rzecznik działa w roli bezstronnego mediatora i wspiera obie strony w wypracowaniu porozumienia pozwalającego np. na dalsze bezsporne wykonywanie umowy.

Czy można anulować taki dług?

„Anulowanie" długu w takiej sytuacji jest możliwe i będzie ono oznaczać nieważność umowy. 

Odbywa się to poprzez wykazanie, że w chwili zawarcia umowy osoba, która ją zawarła znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli. Zgodnie z art. 82 Kodeksu cywilnego, jest to przesłanka nieważności umowy – jeśli umowa została zawarta w takim stanie, jest ona nieważna z mocy prawa. 

Oczywiście, pozostaje kwestia dowodowa i wykazanie tego, że faktycznie osoba znajdowała się w takim stanie. Co istotne, sama choroba psychiczna, nawet rozpoznana i potwierdzona dokumentacją medyczną, nie oznacza każdorazowego i automatycznego uznania, że osoba znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli. Musi zostać wykazane, że to właśnie w tym konkretnym momencie zawarcia umowy osoba znajdowała się w takim stanie. Jeśli pożyczkobiorca nie zdoła tego wykazać, to umowa pozostanie ważna. 

Jak wygląda kwestia ugody z wierzycielem?

Zasadniczo każdy stosunek prawny może być przedmiotem ugody. Celem ugody jest uchylenie niepewności co do roszczeń wynikających z łączącego strony stosunku prawnego lub też zapewnienie ich wykonania, a także uchylenie sporu już istniejącego lub mogącego powstać w przyszłości. Wątpliwe wydaje się jednak uczynienie przedmiotem ugody roszczeń ze stosunku umownego, który jest z mocy prawa nieważny, tak jak to ma miejsce w przypadku, gdy umowa została zawarta przez osobę znajdującą się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli. Jak już bowiem wyżej powiedziano, umowa taka jest nieważna z mocy prawa, a orzeczenie sądu mogłoby jedynie ten stan potwierdzić. 

W takiej sytuacji przedmiotem ugody mogłaby się stać np. kwestia rozliczeń z tytułu zwrotu przez strony wzajemnie otrzymanych świadczeń, co ma miejsce w przypadku ustalenia nieważności stosunku prawnego, na podstawie którego te świadczenia były czynione. Trzeba jednak mieć na uwadze, że taka ugoda, co do zasady musiałaby być zawarta przez osobę będącą stroną pierwotnej umowy o ile korzysta ona z pełnej zdolności do czynności prawnych (tzn. nie jest ubezwłasnowolniona całkowicie lub częściowo). Również więc w przypadku tej umowy należałoby wziąć pod uwagę, czy jest ona w stanie pozwalającym jej na świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli, tak aby sama ugoda nie budziła wątpliwości prawnych pod względem jej ważności.

Do kogo zgłosić się po pomoc?

W pierwszej kolejności, po poradę można zgłosić się do ekspertów Rzecznika Finansowego, którzy udzielają zarówno porad telefonicznych, jak i e-mailowych. Udzielą oni wstępnych wyjaśnień dotyczących danej sytuacji, w oparciu o dostarczone informacje. 

Warto również wskazać na możliwość skorzystania z porad udzielanych przez prawników w punktach nieodpłatnej pomocy prawnej, działających na obszarze wszystkich powiatów w całej Polsce. Osoby takie są zobowiązane udzielić porady prawnej, a także odpowiedzieć na pytania związane z obowiązującym obecnie stanem prawnym. 

Na tej podstawie klient może samodzielnie przygotować reklamację. W razie nieuznania reklamacji przez pożyczkodawcę są możliwe dwie ścieżki pomocy Rzecznika Finansowego. Pierwsza to tzw. postępowanie interwencyjne, w którym Rzecznik występuje o wyjaśnienia do podmiotu rynku finansowego. Po uzyskaniu informacji od klienta i podmiotu, przedstawia swoją ocenę sprawy popartą argumentacją prawną. Na tej podstawie klient może podjąć świadomą decyzję o dalszym działaniu. Może się okazać, że jedynym słusznym działaniem będzie wytoczenie powództwa o ustalenie nieważności umowy pożyczki, z uwagi na pozostawanie pożyczkobiorcy w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli w momencie zawarcia umowy. Jeśli klient zdecyduje się wystąpić do sądu, to Rzecznik na jego wniosek może przedstawić tzw. istotny pogląd w sprawie. 

Drugą ścieżką jest tzw. postępowanie polubowne przy Rzeczniku Finansowym. W takim postępowaniu Rzecznik nie reprezentuje żadnej ze stron, ale pełni rolę bezstronnego mediatora, który wspiera strony w wypracowaniu porozumienia pozwalającego zażegnać spór. Również to postępowanie musi zostać poprzedzone przeprowadzeniem postępowania reklamacyjnego. Dodatkowo, jego przeprowadzenie wyklucza fakt wcześniejszego rozpoznania sprawy przez sąd lub sąd polubowny, a także zawisłość sporu przed sądem. Postępowanie polubowne jest odpłatne. Opłata wynosi 50,00 zł, jednakże w uzasadnionych okolicznościach Rzecznik może zwolnić klienta od obowiązku poniesienia tej opłaty. W postępowaniu polubownym każda ze stron może korzystać z pomocy pełnomocnika, zarówno profesjonalnego (adwokata, radcy prawnego), jak i będącego np. członkiem rodziny.