Czego brakuje w Krajowym Planie Odbudowy?

Krajowy Plan Odbudowy (KPO) to polska część unijnego Funduszu Odbudowy, którego celem jest rekonstrukcja gospodarki Unii Europejskiej po pandemii koronawirusa i zabezpieczenie jej na wypadek przyszłych, nieprzewidzianych okoliczności. Co jednak Krajowy Plan Odbudowy mówi o wsparciu osób z niepełnosprawnością? I co o tym myślą eksperci?

Polska w ramach unijnego Funduszu Odbudowy otrzyma 23,9 mld euro w formie dotacji oraz 34,2 mld euro w pożyczkach. Krajowy Plan Odbudowy stworzy programy, przepisy i nowe rozwiązania, na które zostaną przeznaczone te środki. Na ich wykorzystanie Polska będzie miała czas do 2026 r. 3 maja KPO został wysłany przez Polskę do Komisji Europejskiej, wciąż jednak w Senacie wciąż trwają prace nad ratyfikacją samego Funduszu Odbudowy.

W ramach KPO Polska wesprze następujące obszary:

• transformacja cyfrowa,
• odporność i konkurencyjność gospodarki,
• energia i zmniejszenie energochłonności,
• dostępność i jakość systemu ochrony zdrowia,
• zielona i inteligentna mobilność.

Co w KPO dla osób z niepełnosprawnością?

Krajowy Plan Odbudowy odnosi się także do wsparcia w ramach otrzymanych środków dla osób z niepełnosprawnościami i ich opiekunów. Poniżej przedstawiamy najważniejsze zagadnienia:

• Stymulacja wzrostu poziomu kompetencji cyfrowych – realizacja Programu Rozwoju Kompetencji Cyfrowych, który wesprze rozwój tych kompetencji osób wykluczonych i w trudnej sytuacji, m.in. osób z niepełnosprawnością.
• Zwiększenie jakości i adekwatności funkcjonowania instytucji rynku pracy – celem będzie stworzenie ram prawnych nowych regulacji na rynku pracy, ukierunkowanych na osoby bierne zawodowo, m.in. z niepełnosprawnością. Nastąpi także uelastycznienie form zatrudnienia, np. wprowadzenie pracy zdalnej do Kodeksu pracy.
• Zwiększanie uczestnictwa w rynku pracy osób z niepełnosprawnościami oraz osób opiekujących się osobami wymagającymi wsparcia w codziennym funkcjonowaniu – m.in. poprzez zmniejszenie obciążeń regulacyjnych dla przedsiębiorców zatrudniających osoby z niepełnosprawnością oraz obniżenie wpłat do PFRON. Ponadto wdrożone będą kompleksowe programy aktywizujące, obejmujące zarówno elementy profilaktyki, wczesnego wykrywania problemów zdrowotnych oraz zagrożeń niepełnosprawnością, rehabilitacji i przekwalifikowania pracowników długotrwale pracujących w warunkach negatywnie wpływających na zdrowie, ułatwiające powrót do zatrudnienia, wydłużenie aktywności zawodowej lub zmianę miejsca pracy, wsparcia psychologicznego oraz wsparcia w zakresie rozwoju zawodowego.
• Planowane rozwiązania w ochronie zdrowia:
  • mapa potrzeb zdrowotnych,
  • wzmocnienie podstaw funkcjonowania i finansowania systemu ochrony zdrowia,
  • reforma i restrukturyzacja sektora szpitalnictwa w Polsce,
  • reforma opieki onkologicznej w Polsce – powstanie ustawa m.in. o Krajowej Sieci Onkologicznej,
  • reorganizacja Infrastruktury Strategicznej w ochronie zdrowia i podmiotów leczniczych,
  • wzmocnienie roli Podstawowej Opieki Zdrowotnej oraz ambulatoryjnej opieki specjalistycznej,
  • kontynuacja reformy zmierzającej do transformacji cyfrowej systemu ochrony zdrowia.

• Kontynuowane będą działania związane z poprawą dostępności opieki długoterminowej dla osób z zaburzeniami psychicznymi, świadczonych w miejscu zamieszkania oraz w środowiskowych domach samopomocy i klubach samopomocy.
• Lepsze ukierunkowanie świadczeń społecznych i zapewnienie dostępu do tych świadczeń osobom potrzebującym.
• Realizacja zasady równości szans – zapobieganie dyskryminacji m.in. z powodu niepełnosprawności. Przy wyborze projektów i inwestycji do finansowania będzie stosowana zasada zabraniającą wykluczenia oraz zobowiązującą do zwalczania wszelkiej dyskryminacji ze względu na płeć, rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną.
• Zwiększenie jakości stanowienia prawa oraz rozwój partnerstwa z organizacjami społecznymi.
• Powstanie 120 branżowych centrów umiejętności (BCU) realizujących koncepcję centrów doskonałości zawodowej. Do ich zadań będzie należało m.in. prowadzenie kształcenia praktycznego dla młodzieży (uczniów i studentów), w tym osób z niepełnosprawnościami, oraz przygotowanie ich do wejścia na rynek pracy w danej branży.
• Zwiększenie potencjału instytucji działających na rzecz lepszej efektywności rynku pracy: pomogą one w przełamywaniu bierności zawodowej m.in. poprzez programy mające na celu zapewnienie miejsc opieki nad dzieckiem (np. Maluch +) lub osobą zależną, ale również możliwość podejmowania pracy w niepełnym wymiarze czasu pracy oraz coraz bardziej powszechna, szczególnie w obecnej sytuacji, możliwość podejmowania pracy zdalnej. Praca zdalna stwarza także większe możliwości aktywizacji części osób biernych zawodowo z powodu choroby lub niepełnosprawności (1,1 mln).
• Wprowadzenie możliwości refundacji kosztów opieki nad dziećmi z niepełnosprawnością do 18. roku życia – w obecnym stanie prawnym refundacja dotyczy kosztów opieki nad dzieckiem lub dziećmi do lat 6, a w przypadku, gdy jest to dziecko z niepełnosprawnością – do lat 7.
• Zwiększenie dostępności do miejsc opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 poprzez dofinansowanie kosztów budowy, robót budowlanych i przebudowy obiektów, w których realizowana będzie opieka: m.in. poprzez opracowanie uniwersalnego projektu architektonicznego inwestycji budowlanej polegającej na budowie żłobka lub klubu dziecięcego dostosowanego do liczby dzieci objętych opieką w danej instytucji (uwzględniającego koncepcję uniwersalnego projektowania i potrzeby dzieci z niepełnosprawnością) oraz wykorzystującego technologie minimalizujące zużycie zasobów i energii, zwłaszcza energii ze źródeł nieodnawialnych.
• Tworzenie i rozwój infrastruktury w zakresie opieki nad dziećmi do lat 3, w tym: budowa żłobków, klubów dziecięcych (zgodnie z zasadami uniwersalnego projektowania); zakup nieruchomości, zakup infrastruktury; rozbudowa/ adaptacja/ dostosowanie budynków do pełnienia funkcji żłobka, klubu dziecięcego czy miejsca opieki sprawowanej przez dziennego opiekuna, finansowanie kosztów dostosowania pomieszczeń opieki do potrzeb dzieci (w tym dzieci z niepełnosprawnościami).
• Powstanie ustawa o ekonomii społecznej, która obejmie m.in. instrumenty wsparcia osób z niepełnosprawnościami w przedsiębiorstwach społecznych.
• Reforma związana z systemem opieki, deinstytucjonalizacją nie została ujęta w KPO – ze względu na to, że Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej nie zakończyło jeszcze pracy nad Strategią Deinstytucjonalizacji, a jej finansowanie zaplanowano z innych środków.
• Planowane jest przygotowanie mechanizmu wsparcia najuboższych grup społecznych w celu umożliwienia im aplikowania do Programu „Czyste powietrze”. Efektem prac będzie przygotowanie koncepcji systemu zmian mających na celu wyeliminowanie barier w aplikowaniu, wzmocnienia roli samorządu terytorialnego, zmiany przepisów, uproszczenie i dostosowanie systemu teleinformatycznego umożliwiające składanie wniosków do naboru w ramach nowej części Programu „Czyste Powietrze”.
• Zostanie stworzona sieć liderów rozwoju cyfrowego, którzy wspomogą obywateli w podnoszeniu kompetencji cyfrowych, a także zostaną przeprowadzone szkolenia osób najbardziej narażonych na wykluczenie cyfrowe – przez co osiągną one poziom kompetencji cyfrowych niezbędny do funkcjonowania w świecie cyfrowym, sprawnego korzystania z dostępnych e-usług, uczestniczenia w życiu społecznym bez ograniczeń wynikających z braku odpowiednich umiejętności. Jednocześnie podjęte zostaną działania zmierzające do doposażenia tych osób w niezbędny sprzęt, który umożliwi korzystanie z nabytych umiejętności cyfrowych. W tej grupie mowa także o osobach z niepełnosprawnościami, gdyż jedynie 19 proc. z nich ma co najmniej podstawowe kompetencje cyfrowe. Koszty niezbędnego dosprzętowienia ustalono na poziomie do 5000 zł na osobę (kwota uwzględnia zakupiony sprzęt komputerowy wraz z niezbędnymi urządzeniami peryferyjnymi oraz oprogramowaniem dedykowanym zwłaszcza osobom z niepełnosprawnością).
• Ze środków KPO wsparcie infrastrukturalne skierowane będzie do podmiotów leczniczych, w tym do podmiotów realizujących świadczenia w zakresie leczenia uzdrowiskowego, w szczególności centrów opieki wysokospecjalistycznej, które są istotne w systemie ochrony zdrowia z punktu widzenia udzielanych świadczeń zdrowotnych. Wsparcie będzie również kierowane do podmiotów leczniczych, które podejmują działania restrukturyzacyjne mające na celu przede wszystkim poprawę efektywności ich funkcjonowania. Nastąpi też dostosowanie obiektów do potrzeb osób z niepełnosprawnością.
• KPO mówi o wsparciu z Funduszu rozwoju przewozów autobusowych o charakterze użyteczności publicznej, jednym z kryteriów oceny wniosków objętych dopłatą będzie m.in. realizacja potrzeb osób z niepełnosprawnością oraz osób o ograniczonej zdolności ruchowej.
• Nowe pojazdy w pasażerskim taborze kolejowym będą dostosowane do potrzeb osób z niepełnosprawnością.
• Ponadto, w ramach reformy, zakłada się przyjęcie zmian prawnych w obszarze edukacji, wśród których znajdą się m.in. kompleksowe uregulowanie możliwości wykorzystywania nauczania zdalnego w procesie kształcenia przy wykorzystaniu środków komunikacji elektronicznej, w kierunku modelu łączącego model stacjonarny z możliwościami indywidualizacji i dopasowania nauczania, jakie dają narzędzia online, włączone w proces nauczania w sposób przemyślany i poprawny metodycznie oraz z uwzględnieniem zróżnicowania potrzeb edukacyjnych i rozwojowych, w tym wynikających z niepełnosprawności.

Krajowy Plan Odbudowy oczami ekspertów

Monika Lewandowska

Działaczka społeczna, ekspert, praktyk w dziedzinie zmian systemowych na rzecz osób niepełnosprawnością i rodzin, deinstytucjonalizacji usług społecznych, prywatnie przedsiębiorczyni i matka trzech córek, w tym dorosłej Oli z niepełnosprawnością znaczną, wymagającej intensywnego wsparcia

Na podstawie propozycji strony społecznej przedstawionych w czasie wysłuchań publicznych dotyczących KPO

- KPO z założenia jest dedykowany projektom długofalowym, jego celem jest finansowanie przede wszystkim projektów tzw. „twardych”, infrastrukturalnych, zabezpieczających obywateli przed skutkami pandemii i innych zagrożeń cywilizacyjnych. Z tego też względu KPO powinien zwrócić szczególną uwagę na rozwiązania infrastrukturalne, które ograniczą do minimum zagrożenia i są jednocześnie bezpieczną, długofalową, systemową i „proczłowieczą” zmianą na lepsze. Zagrożeniem, które uwypukliła pandemia jest niewątpliwie instytucjonalizacja i długoterminowy pobyt całodobowy w instytucjach-molochach: w szczególności w DPS-ach, ZOL-ach, noclegowniach... W obecnej chwili mamy w systemie ponad 150 tysięcy osób w różnego rodzaju INSTYTUCJACH całodobowych, w których zarażenia mieszkańców były co najmniej 20 razy, a personelu 10 razy częstsze niż wśród Polaków poza instytucjami (dane za: MRiPS, 10.2020). Śmiertelność z powodu COVID-19 w instytucjach była zaś 38-62 razy wyższa (w zależności od typu instytucji) niż poza nimi.

KPO powinien zatem odpowiadać na jedyny bezpieczny kierunek, jakim jest deinstytucjonalizacja usług społecznych i uwzględniać wyraźnie w swoich zapisach systemową ofertę mieszkaniową dla każdego Polaka. W tym szczególnie wymagającego intensywnego wsparcia z powodu niepełnosprawności, wieku, sytuacji życiowej, czyli MIESZKALNICTWA WSPOMAGANEGO oraz MIESZKALNICTWA DOSTĘPNEGO/ADAPTOWALNEGO i odnosić się tym samym do zapisów ogłoszonej przez rząd i obowiązującej Strategii na rzecz Osób z Niepełnosprawnościami 2021-2030, obiecanej przez rząd Strategii Deinstytucjonalizacji, jak i realizacją w praktyce celów Ustawy o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami.

Potrzebne jest, aby w ramach programów mieszkaniowych KPO, przewidujących 75 tys. mieszkań komunalnych i 5 mld zł, minimum 7,5 tys. mieszkań i 15 proc. funduszy (750 mln zł) było przeznaczonych na mieszkania wspomagane i jego konwencyjne formy, m.in. Wspomagane Społeczności Mieszkaniowe – WSM). Ponadto wszystkie 75 tys. mieszkań finansowanych ze środków KPO powinny być dostępnych (architektonicznie i komunikacyjnie) lub ew. przynajmniej adaptowalnych, zapewniając minimalną dostępność poziomą i pionową (w tym windy) oraz uniwersalnie projektowane.

Całość powinna być przy tym oczywiście finansowania w ramach DOTACJI, A NIE POŻYCZEK. Takie działania zapobiegną przekazywaniu osób do instytucji całodobowych i zapewnią im godne i niezależne życie w lokalnej społeczności. KPO powinien przewidywać zatem powstanie bardzo dużej liczby mieszkań wspomaganych dla grup najbardziej ich potrzebujących, grup zagrożonych wykluczeniem społecznym: osób z niepełnosprawnościami, osób z problemami zdrowia psychicznego, osób starszych, osób w kryzysie bezdomności, dzieci i młodzieży opuszczających pieczę zastępczą i inne placówki.

KPO powinien być odpowiedzią na głosy ww. środowisk, wyrażone w formularzach konsultacyjnych do projektu KPO, oraz uwzględniać odpowiedzi na wyzwania demograficzne (o ponad milion więcej osób w wieku 75+ do 2035 r.), a także dawać możliwość realnej alternatywy dla kierowania do instytucji typu DPS.

Eksperci zajmujący się deinstytucjonalizacją usług społecznych i rozwiązaniami światowymi na rzecz osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, w tym osób z niepełnosprawnością, przedstawiają jasno, że mieszkalnictwo w domach pomocy społecznej, molochach:

• jest nieefektywne – wyliczenia kosztów funkcjonujących już w Polsce zdeinstytucjonalizowanych modeli mieszkalnictwa społecznego jasno wskazują na niższe koszty utrzymania rozproszonych mieszkań wspomaganych w lokalnej społeczności wraz z koszykiem usług adekwatnych do potrzeb danego mieszkańca – niż pokrywanie kosztów pobytu w DPS,
• stanowi opisane wyżej zagrożenie dla zdrowia skumulowanych w jednym miejscu mieszkańców,
• ogranicza siłą rzeczy prawa do niezależnego życia i prawa do życia w dotychczasowej społeczności,
• utrwala negatywny społecznie model oddzielania osób zagrożonych wykluczeniem od reszty społeczeństwa i wpływa na ograniczenie empatii w stosunku do słabszych.

Niezbędna jest w związku z tym reforma systemowa mieszkalnictwa wspomaganego (systemowość zmian jest wymogiem KPO).

Przemysław Żydok

Prezes Fundacji Aktywizacja

- Tworzenie Krajowego Planu Odbudowy to kolejny w ostatnim czasie proces, w którym środowisko osób z niepełnosprawnościami czuje się niemal całkowicie pominięte. Dokument ten jest krajowym planem wydatkowania środków z Instrumentu na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności, którym Unia Europejska chce odpowiedzieć na gospodarczy i społeczny kryzys wywołany pandemią COVID-19. Jednym z tragicznych obliczy pandemii były liczne przypadki zgonów, a potem kilkunastomiesięczna społeczna izolacja mieszkańców domów pomocy społecznej. Obserwując to zjawisko mogliśmy się przekonać, że deinstytucjonalizacja usług społecznych czy zdrowotnych to nie tylko kwestia awangardowych trendów w polityce socjalnej, „nadmiarowej” troski o „wellbeing” osób z niepełnosprawnościami czy seniorów, ale to sprawa życia i śmierci, fundamentalnego bezpieczeństwa, które państwo powinno zapewniać swoim najsłabszym obywatelom.

Dlatego dość oczywistym postulatem „środowiska niepełnosprawnościowego” było włączenie w plan odbudowy (i odporności!) deinstytucjonalizacji właśnie. Zwłaszcza w zakresie stworzenia mieszkań wspomaganych (postulowaliśmy przeznaczenie na ten cel 450 mln zł), gdyż ta inwestycja jest szczególnie kosztowna, a jej realizacja ze środków standardowej polityki spójności bardzo wątpliwa ze względów proceduralnych (deinstytucjonalizacja ma być finansowana głownie ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, a ten jedynie w bardzo ograniczonym stopniu – poprzez tzw. mechanizm „cross-financingu” – może służyć inwestycjom infrastrukturalnym). Niestety, postulat ten został w całości pominięty.

Teoretycznie, nieco lepiej sytuacja wygląda w przypadku zaplanowanych reform rynku pracy – dość często osoby z niepełnosprawnościami pojawiają się „po przecinku”, jako jedna z grup, dla której reformy te mają przynieść jakościową poprawę. W praktyce jednak nie ma w ogóle mowy o działaniach organizacji pozarządowych, które od lat tworzą i realizują najbardziej efektywne modele zatrudniania na otwartym rynku pracy, nie ma reformy wprowadzającej trenera pracy do systemu wsparcia (przypomnę, że ustawa o zatrudnieniu wspomaganym jest „wdrażana” już ponad 5 lat).

Jest za to obietnica lepszego ogarnięcia tematu przez powiatowe urzędy pracy (z oczywistych względów nie ma szans, by efektywnie, na masową skalę weszły w bierne zawodowo środowisko osób z niepełnosprawnościami) oraz plany rozwoju ekonomii społecznej (PES), które mają być chyba remedium na wszystkie możliwe wyzwania, także te związane z deinstytucjonalizacją. I tu zdanie, które powinno wybrzmieć bardzo mocno w uszach polityków i urzędników zafascynowanych PES-ami: ekonomia społeczna może być dobrym uzupełnieniem rynku pracy osób z niepełnosprawnościami, ale niczym więcej.

Zgodnie bowiem z Konwencją ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami, ale także wyzwaniami gospodarczo-demograficznymi Polski, podstawowym działaniem państwa w tym obszarze powinno być wsparcie osób z niepełnosprawnościami w wejściu i efektywnym funkcjonowaniu na OTWARTYM, inkluzywnym rynku pracy (pamiętajmy, że PES-y to jednak środowisko „segregacyjne”). Tak więc także w tym obszarze KPO nie spełnia postulatów środowiska – co więcej, stwarza ryzyko „wylania dziecka z kąpielą”, zmiany nienajlepszego modelu na model gorszy, niedostosowany do realnych potrzeb i możliwości odbiorców.

I jeszcze kwestia dostępności. Wydawałoby się, że nie ma nic prostszego, niż wpisanie w KPO odniesienia do konkretnych procedur, wytycznych, standardów z obecnej perspektywy polityki spójności. Tak, żeby wszyscy (instytucje nadzorujące, inwestorzy, użytkownicy końcowi) mieli odpowiednią wiedzę i pewność, że powstałe dzięki finansowaniu z KPO budynki, pociągi, autobusy, aplikacje, usługi etc. będą dostępne dla osób ze szczególnymi potrzebami. Dziwi więc fakt, że choć te odniesienia faktycznie występują, to są nieprecyzyjne i zawierają dość zaskakujące błędy, jak np. stosowanie pojęcia „planowania uniwersalnego” w miejsce „uniwersalnego projektowania”.

Jest to o tyle niepokojące, że w opisach konkretnych interwencji KPO mała ich część zawiera adnotacje o planowanej dostępności (opieka żłobkowa, infrastruktura szpitalna, tabor kolejowy), ale zdecydowana większość na ten temat milczy (a są tu takie inwestycje, jak: termomodernizacja szkół, remonty bibliotek i domów kultury, przemysły kreatywne, zielona transformacja miast, planowanie i zagospodarowanie przestrzenne, szkolenia kadr nowoczesnej gospodarki, rozwój nowoczesnego kształcenia zawodowego, szkolnictwa wyższego oraz uczenia się przez całe życie, rozwój e-usług etc.). Przy braku jednoznacznie wprowadzonej zasady horyzontalnej dla całego KPO te inwestycje mogą się zasadniczo rozjechać ze standardami dostępności, pogłębiając wykluczenie osób z niepełnosprawnościami w Polsce. Postulat, aby tę kwestię uporządkować, został pominięty przy tworzeniu aktualnej wersji KPO.

Podsumowując, obecny plan inwestycyjny zapisany w KPO jest niezwykle ubogi, jeśli chodzi o jedną z najbardziej zmarginalizowanych i nieodpornych na kryzys grup społecznych, jaką są osoby z niepełnosprawnością. Opieka żłobkowa czy szkolenia z kompetencji cyfrowych są na pewno potrzebne, ale ich zabudżetowanie nie równoważy braku spełnienia któregokolwiek z trzech głównych postulatów zgłaszanych przez środowisko na etapie konsultacji czy wysłuchań publicznych. Praca nad dokumentem nie jest jednak skończona – teraz etap oceny Komisji Europejskiej. W praktyce może on oznaczać konieczność wprowadzenia korekt do KPO. Ufam, że na tym etapie rząd dostrzeże „pandemiczną konieczność” wdrożenia choćby tej jednej, niezwykle ważnej rzeczy, jaką jest mieszkalnictwo wspomagane.