Po czym poznać przemoc psychiczną?

Przemoc psychiczna to zachowania, których skutkiem jest zastraszanie i kontrola. Głównym przejawem, że doświadcza się przemocy psychicznej, jest zniekształcenie postrzegania rzeczywistości – odbiorca poniżających i kontrolujących zachowań często uważa, że to on jest odpowiedzialny za swoją krzywdę.

Czy to już przemoc

Pojedyncze zdarzenia nie muszą świadczyć od razu o przemocy psychicznej – mówimy o niej wtedy, kiedy się powtarzają (tworzą wzorzec) oraz jeśli pojawiają się lęk i kontrola. Krzywdzące traktowanie może pojawiać się w różnych rodzajach relacji: między rodzicami a dziećmi, między partnerami, w pracy. Nie zależy od statusu społecznego, środowiska ani wieku.

Osoby doświadczające przemocy psychicznej, poza lękiem, mogą zauważać u siebie trudności w koncentracji, obniżone poczucie wartości, depresyjny nastrój, kłopoty ze snem i dolegliwości psychosomatyczne. Mogą nieustannie rozpamiętywać przykre doświadczenia i zastanawiać się, co zrobić, aby dostosować się do trudnych zachowań partnera albo szefowej i go albo jej „nie prowokować”.

Taktyki przemocy psychicznej

 „Niebieska karta”, czyli dokument służący do zgłaszania przypadków przemocy w rodzinie służbom społecznym w Polsce, wyróżnia następujące rodzaje zachowań:

• Wyzwiska: Wyzwiska są jawnymi przejawami werbalnej agresji i próbami obniżenia wartości innej osoby.
• Kontrolowanie: Osobom stosującym przemoc psychiczną trudno przyjąć, że inni ludzie mają swoją autonomię i wolność. Mylą posłuszeństwo z miłością i lojalnością. Chcą pilnować, jak ktoś spędza czas albo jak wydaje pieniądze, zaglądają do telefonu i social mediów, wypytują o aktywności poza domem. 
• Ośmieszanie i poniżanie: Drwiny i dewaluujące komentarze powodują, że odbiorca takich komunikatów czuje się mało wart, niekompetentny, gorszy. Raniące słowa mogą mieć postać „złośliwego poczucia humoru”, „szpilek” i być przemycane w niemal niezauważalny sposób.
• Krytykowanie: Uszczypliwe uwagi dotyczące wyglądu, jakości pracy, codziennych zwyczajów są odwrotnością tego, co tworzy bezpieczną więź, czyli pozytywnego odzwierciedlenia, reagowania na kogoś z radością, uznaniem, spokojem.
• Izolacja, ograniczanie kontaktów: Chęć, aby osoba miała jak najmniej interakcji, nie widywała za często swojej rodziny, przyjaciół i znajomych, może wynikać z zazdrości. Może też służyć temu, aby osoba doświadczająca przemocy nie opowiadała innym, co się dzieje w czterech ścianach.
• Groźby: Grożenie zrobieniem krzywdy, zniszczeniem rzeczy, zrobieniem krzywdy osobom bliskim ma prowadzić do pogłębienia zależności od sprawcy i być przestrogą przed swobodnym zachowaniem.
• Ciągłe niepokojenie: Niektórzy sprawcy przemocy psychicznej nie mogą znieść, że domownik od czasu do czasu potrzebuje spędzić czas sam i zająć się swoimi rzeczami – potrafią wymuszać interakcje, zadają natarczywe pytania, ingerują w przestrzeń osobistą.
• Demoralizacja: Niektórzy sprawcy namawiają bliskie osoby do uczestniczenia w sytuacjach, które nie są zgodne z ich wartościami moralnymi albo przekraczają ich ważne granice i od tego uzależniają swoją akceptację.

Dodatkowo możemy wskazać:

• Skrajną zazdrość: oskarżanie bliskiej osoby o nielojalność i chęć zdrady; uporczywe zarzuty o potajemne spotkania i randki.
• Warunkową akceptację: uzależnianie troski, opieki, dbania o wspólne spędzanie czasu od spełniania warunków, „zasługiwania”.
• Blokowanie rozwoju: sabotowanie ważnych dążeń i marzeń innej osoby; partner może wyśmiewać chęć zmiany pracy, rodzic może krytykować zainteresowania dziecka, szef może dawać zadania poniżej możliwości pracownika.
• Gaslighting: podważanie wiary ofiary w jej kompetencję i zdolność do trafnego postrzegania rzeczywistości – odbiorca przemocy psychicznej zastanawia się, czy powinien czuć to, co czuje, albo czy dobrze interpretuje sytuacje, które go spotykają.

Subtelne oznaki przemocy psychicznej

Niekiedy przemoc psychiczna to jawne grożenie albo nieustanna kontrola, ale może też przejawiać się w bardziej zakamuflowany sposób. Może to być na przykład regularne kwestionowanie czyjegoś punktu widzenia bez próby jego zrozumienia, obwinianie zamiast wspierania, wywyższanie się, „złośliwe poczucie humoru”, „czytanie w myślach”, mówienie bliskiej osobie, się czuje albo jak powinna się czuć. Osoby stosujące przemoc są zwykle bardzo niepewne: chcą kontrolować innych i mieć nad nimi władzę, inaczej bowiem nie czują się w relacji bezpiecznie. Komunikaty świadczące o tym, że ktoś myśli albo czuje inaczej, ma inne chęci albo plany, odbierają jako sygnały przeciwko sobie – stąd obwinianie ofiary i próby odebrania jej autonomii. Osoba kontrolowana może zacząć wierzyć, że jej nieszczęście jest jej winą albo że ona jest przyczyną trudności w relacji (gaslighting). Jeżeli dodatkowo jest izolowana od przyjaciół i rodziny, nie ma okazji, aby urealnić z pomocą bliskich postrzeganie swojej sytuacji.

Jak sobie pomóc?

Przemoc psychiczna może poprzedzać przemoc fizyczną – krzywdzenie fizyczne pojawia się wtedy, kiedy sprawca nie osiąga swoich celów taktykami emocjonalnymi. Przemoc psychiczna nie jest jednak wcale mniej groźna niż fizyczna. Przede wszystkim dzieje się nieustannie i powoduje stałe pogorszenie dobrostanu osób, które są w nią uwikłane. Wychodzenie z przemocowych relacji jest być bardzo trudne, ponieważ osoba doświadczająca przemocy może być przekonana, że zasłużyła na swój los, a do tego nie wierzyć, że ma zasoby, aby poradzić sobie bez zależności od kogoś kontrolującego. Z kolei sprawcy mogą się obawiać relacji z ludźmi „poza czterema ścianami” mieszkania lub biura, w których nie mają dominującej pozycji. Próby samodzielnego rozwiązywania sytuacji często prowadzą do nasilenia błędnego koła przemocy. Dlatego jest ważne, aby korzystać z pomocy specjalistów.

Na terenie całej Polski działają ośrodki interwencji kryzysowej, gdzie można się zgłosić telefonicznie lub osobiście. Ogólnopolskim telefonem przyjmującym zgłoszenia dotyczące przemocy jest Niebieska Linia działająca pod numerem 800 120 002.