Wielkanoc – początek nowego życia

To najstarsze i najważniejsze święto upamiętniające zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa obchodzone jest w różnym czasie i wedle wielu tradycji przez wyznawców chrześcijaństwa.

Święta Wielkanocne poprzedza trwający 40 dni okres Wielkiego Postu. Zaczyna się od Środy Popielcowej (''wstępnej środy'', lub ''Popielca''). Tego dnia w kościele katolickim odbywają się uroczyste msze, podczas których księża posypują głowy wiernych popiołem ze spalonych ubiegłorocznych palm wielkanocnych. Obyczaj symbolizujący skruchę za grzechy został wprowadzony do kościelnej liturgii ok. IV w. Najpierw popiół sypano na głowy tych, którzy publicznie pokutowali za swoje winy. Od X w. zwyczaj dotyczy wszystkich zgromadzonych na popielcowej modlitwie.

Wielki Post to szczególny czas umartwiania się, zadumy na życiem, dobrych uczynków, a także - co już się rzadko zdarza – ''umiarkowania w jedzeniu i piciu''. Dawniej rzetelniej przestrzegano tego nakazu na wsiach niż w domach szlacheckich czy mieszczańskich. Ze stołów znikało mięso, nabiał, cukier i miód, a pojawiał się postny żur, ziemniaki, kapusta kiszona i śledzie. Podczas postu nie palono tytoniu ani nie pito alkoholu. Nie urządzano również zabaw towarzyskich i nie uczestniczono w nich, ale spotykano się na wspólnych modlitwach.

Data świąt Wielkiej Nocy jest ruchoma - może wypaść najwcześniej 22 marca, a najpóźniej 25 kwietnia, a jej obliczenie sprawia wiele kłopotów i powoduje przesunięcie innych świąt – m.in. Środy Popielcowej i Bożego Ciała. W 325 r. (!) podczas Soboru Nicejskiego uznano bowiem, że Wielkanoc będzie obchodzona w... pierwszą niedzielę po pierwszej wiosennej pełni księżyca. Zasada ta jest przełożeniem na słoneczny kalendarz juliański daty 15 Nisan ze słoneczno - księżycowego, religijnego kalendarza hebrajskiego. 15 Nisan to dzień rozpoczęcia święta Paschy, wokół którego działy się wielkie wydarzenia zbawcze. Wyznaczenie daty Wielkiej Nocy stało się jeszcze trudniejsze po wprowadzeniu kalendarza gregoriańskiego. Do dzisiaj wyznawcy prawosławia, uznający kalendarz juliański, Wielkanoc obchodzą w innym terminie.

Prawda, że to skomplikowane? Dlatego coraz częściej mówi się o ustanowieniu Wielkanocy świętem stałym. Historycy dotąd nie uznali konkretnej daty ukrzyżowania Jezusa, ale wiemy, że mogło to się zdarzyć albo 7 kwietnia 30 r., albo - co mniej prawdopodobne - 3 kwietnia 33 r. Możemy więc ustalić prawdopodobną datę zmartwychwstania Jezusa, czego pamiątka przypada 9 kwietnia.

Tydzień poprzedzający Wielkanoc zaczynający się od Niedzieli Palmowej, podczas którego wspomina się najważniejsze dla wiary chrześcijańskiej wydarzenia, nazwano Wielkim Tygodniem. Ostatnie zaś trzy jego doby - Wielki Czwartek (wieczór Wigilii Wielkanocnej, pamiątka ustanowienia sakramentów: kapłaństwa i Eucharystii), Wielki Piątek (pamiątka męki i śmierci Chrystusa), Wielką Sobotę (żałoba po śmierci Chrystusa) i poranek Niedzieli Zmartwychwstania noszą nazwę Triduum Paschalnego. Co prawda, każda niedziela w roku jest pamiątką zmartwychwstania Chrystusa, ale Wielka Niedziela jest najważniejsza.

Obyczajów mnogość

Z obchodami Wielkiej Nocy wiąże się wiele zwyczajów - niektóre już na stałe zakorzeniły się w polskiej tradycji, a o innych pamięta się w niektórych regionach kraju. Do powszechnych należy odbywające się w Wielką Sobotę święcenie pokarmów, niegdyś w dworach szlacheckich i domach mieszczan, bo skropione wodą święconą musiały być wszystkie potrawy, które znajdą się na świątecznym stole, dzisiaj - symbolicznie i w kościele.

W koszyczku wielkanocnym, czyli święconce, powinny znaleźć się: jajka (pisanki), jako znak nowego życia, baranek z chorągiewką z napisem: Alleluja! - symbol umęczonego Chrystusa, sól - chroniąca jadło przed zepsuciem, ocet - na pamiątkę faktu, że tuż przed śmiercią podano go Chrystusowi, chleb - aby nigdy go nie zabrakło, oraz mięso - aby w domu zawsze panował dobrobyt.

Koszyczek, zwykle wiklinowy, dekoruje się zielonymi gałązkami bukszpanu lub borówki - oznaczającymi nadzieję i odrodzenie się przyrody po zimie. Śniadanie wielkanocne rozpoczyna się od podzielenia się święconym jajkiem, co podobnie jak łamanie się opłatkiem w Wigilię Bożego Narodzenia symbolizuje miłość i przyjaźń.

Drugi dzień świąt - Wielki Poniedziałek, nazywany jest ''lanym'' od zabawy ludycznej - śmigusa-dyngusa. Śmigus polegał kiedyś na biciu witkami wierzby lub palmami po nogach oraz oblewaniu się wodą, aby zmyć z siebie zimowy brud, grzechy i choroby. Na śmigusa nałożył się dyngus, czyli możliwość wykupienia się pisankami od dodatkowego polania wodą lub zwyczaj składania świątecznych wizyt połączonych z poczęstunkiem. Nie wiadomo dokładnie, kiedy te obyczaje połączyły się, ale do dzisiaj pozostało z nich tylko... lanie wody.

Do mniej znanych zwyczajów wielkanocnych należy pogrzeb żuru i śledzia. W Wielki Piątek wynoszono z domu wyciętego z drewna lub tektury śledzia i wieszano na powrozie na wierzbie przydrożnej, aby ukarać go za to, że musiano go jeść podczas postu. Garnek z żurem zakopywano za domem lub na końcu wsi, aby tak zakończyć pokutę.

Walatka lub zbijany - takie nazwy nosi zabawa towarzysząca gościom podczas śniadania w Wielką Niedzielę po mszy Zmartwychwstania, czyli rezurekcji (o 6.00). Dwie osoby toczą pisanki po stole naprzeciw siebie. Czyje jajko wyjdzie ze zderzenia nienaruszone, ten zabiera jajko przeciwnika.

Wspólne jajek ozdabianie

Pisanka to zwyczajowa nazwa jajka - kurzego, gęsiego, kaczego, a teraz nawet strusiego – zdobionego różnego rodzaju technikami. Zwyczaj ten narodził się w Persji, a na ziemiach słowiańskich pojawił się pod koniec X wieku. Dawniej tworzeniem pisanek zajmowały się wyłącznie kobiety, a dzisiaj mogą je robić wszyscy domownicy.

To świetny sposób na wspólne spędzenie przedświątecznego czasu i przekazanie barwnych, polskich tradycji.

W zależności od techniki zdobienia, wielkanocne jajka mają różne nazwy. Kraszanki powstają poprzez ugotowanie jaja w kolorowym wywarze uzyskiwanym ze składników naturalnych. Barwy od żółtej po brązową dają łupiny cebuli, czarną - kora dębu, olchy lub łupiny orzecha włoskiego, żółtozłocistą - kora młodej jabłoni lub kwiat nagietka, fioletową - płatki kwiatu ciemnej malwy, zieloną - pędy młodego żyta, trawy lub pokrzyw, niebieską - owoce tarniny, a różową - sok z buraka.

Z kolei na pisankach najpierw za pomocą wykałaczki lub słomki umoczonych w rozgrzanym wosku tworzy się fantazyjne wzory, później zanurza jajo w wywarze, a po wyschnięciu usuwa wosk. Oklejanki i nalepianki przyozdabia się sitowiem, płatkami kwiatów i skrawkami kolorowego papieru, są więc najwygodniejsze do wycinania przez dzieci.

Najprostszą formą wykonania współczesnych pisanek jest pokolorowanie ich farbkami lub flamastrami. Z kolei maleńkie jaja przepiórcze z nakrapianą skorupką mogą stać się doskonałym elementem dekoracji świątecznego stołu. Jajeczka myjemy ciepłą wodą, wycieramy do sucha i robimy z nich wydmuszki, nakłuwając z góry i z dołu i wydmuchując zawartość do miseczki. Potem płuczemy skorupki i osuszamy. Następnie wkładamy je do wysokiego kieliszka, przyozdabiając kompozycję kolorowymi wstążkami, baziami i zielonymi gałązkami.