Świadczenie wspierające. Czy naprawdę wspiera?

Wielomiesięczne oczekiwanie na komisję, niejasne zasady przyznawania punktów, konieczność odwoływania się, ale też utrata m.in. darmowych usług opiekuńczych. Świadczenie wspierające dla wielu okazało się wielkim rozczarowaniem.

Przypomnijmy. Od 1 stycznia 2024 r. dorosłe osoby z niepełnosprawnością mogły składać wnioski do wojewódzkich zespołów ds. orzekania o niepełnosprawności o wydanie decyzji ustalającej poziom potrzeby wsparcia. Dopiero na podstawie tej decyzji, którą wydają specjalne stworzone w tym celu zespoły, w zależności od ilości otrzymanych punktów jest lub nie jest przyznawane świadczenie i ustalana jego wysokość. O punktacji i kwotach można przeczytać w poradniku dostępnym na naszym portalu. Co ważne – gdy osoba z niepełnosprawnością przechodzi na świadczenie wspierające – jej opiekun traci prawo do świadczenia pielęgnacyjnego. Ten mechanizm od samego początku był krytykowany przez opiekunów. 

Dodatkowo świadczenie wspierające jest wliczane do progów dochodowych obowiązujących m.in. przy przyznawaniu usług opiekuńczych. Finalnie prowadzi to od sytuacji, gdy nowo przyznane świadczenie w dużej części jest przeznaczane na wydatki związane z utratą dostępu do darmowych usług. 

Na komisję w przyszłym roku

Jednak wyzwaniem okazuje się samo oczekiwanie na spotkanie z komisją. 

Babcia i dziadek pani Violi wnioski o świadczenie wspierające złożyli w lutym 2024 roku, ale na komisję, która odbyła się 3 listopada, stawił się tylko dziadek – babcia zmarła kilka dni przed komisją. Dziadek nie dożył za to decyzji o przyznaniu punktów opisujących potrzebę wsparcia – tę otrzymał 3 dni po swojej śmierci.

Długie oczekiwanie na komisje to jeden z największych problemów, na jakie skarżą się osoby ubiegające się o świadczenie wspierające. Szczególnie zła jest sytuacja w województwie śląskim, gdzie do końca grudnia rozpatrzono jedynie 16,4 procent wniosków. To przekłada się na sytuację konkretnych osób. Na przykład  Agnieszka Filipkowska, radna z Gliwic wniosek o przyznanie świadczenia złożyła 31 stycznia 2024 roku, a z komisją zobaczyła się dopiero 17 stycznia … tego roku.

Panie się nie wyrabiają

Pan Jerzy* zajmuje się swoim synem, który od lat jest w stanie śpiączki i wymaga całodobowej opieki. Dlatego jego tata zdecydował się na przejście na świadczenie pielęgnacyjne. Kiedy pojawiła się możliwość pobierania świadczenia wspierającego, postanowił, mając na uwadze stan syna, ale też możliwość uzyskania świadczenia przedemerytalnego, ubiegać się o uzyskanie nowego świadczenia.

- Wniosek złożyłem w marcu 2024 roku. Zapoznałem się z ustawą i byłem przekonany, że na komisję będziemy czekali maksymalnie 3 miesiące. Okazało się jednak, że ustawowy termin nie ma nic wspólnego z rzeczywistością – opowiada pan Jerzy. - Dwie panie zajmujące się obsługą wniosków w Olsztynie, powiedziały, że człowiek, który złożył wniosek w lutym 2024 roku, szansę na komisję ma dopiero na czerwiec 2025 roku, czyli my będziemy mieli szczęście, jeśli decyzję o przyznaniu punktów i samo świadczenie, otrzymamy jeszcze w tym roku – przyznaje tata.

- Bardzo nam to komplikuje życie. Wiem, że przysługuje mi już świadczenie przedemerytalne i gdybyśmy decyzje otrzymali w terminie przewidzianym w ustawie, to już dawno bym je pobierał i nasza rodzina miałaby po prostu więcej pieniędzy na życie, których przecież nikt mi nie zwróci. Poza tym jest jeszcze kwestia świadczenia pielęgnacyjnego. Czy będę musiał zwrócić kwotę świadczenia pielęgnacyjnego, którą otrzymywałem od momentu złożenia wniosku? Co w takim razie z moimi składkami zdrowotnymi i emerytalnymi – pyta pan Jerzy.

Jego zdaniem przy tworzeniu tej ustawy nikt nie wziął pod uwagę tego, że opiekun, który po latach opieki nad swoim dzieckiem z poważną niepełnosprawnością, przejdzie na emeryturę, będzie ją otrzymywał w najniższej możliwej kwocie, co dla wielu osób może skończyć się wylądowaniem na ulicy, bo nie będą mieli pieniędzy nawet na wynajem pokoju.

O komentarz do opisanej przez naszego czytelnika sytuacji poprosiliśmy współpracującego z Integracją prawnika Grzegorza Jaroszczyka.

Odnośnie zwrotu świadczenia pielęgnacyjnego, jeżeli cytowany czytelnik złoży wniosek w imieniu syna do ZUS-u o świadczenie wspierające w terminie 3 miesięcy, licząc od dnia wydania decyzji ustalającej poziom potrzeby wsparcia – prawo do świadczenia wspierającego z ZUS-u ustala się od miesiąca, w którym złożono wniosek o wydanie decyzji ustalającej poziom potrzeby wsparcia – w opisanym przypadku od danego dnia marca 2024 r. Jednocześnie należy pamiętać, iż zgodnie z art. 63 ust. 11 obowiązującej ustawy o świadczeniu wspierającym: „Za nienależnie pobrane świadczenie pielęgnacyjne albo specjalny zasiłek opiekuńczy, o których mowa w ustawie zmienianej w art. 43 w brzmieniu dotychczasowym, albo zasiłek dla opiekuna, o którym mowa w ustawie zmienianej w art. 51, uważa się świadczenie lub zasiłek wypłacone za okres, za który osoba wymagająca opieki otrzymała świadczenie wspierające”. Warto pamiętać, iż wypełniając wniosek o świadczenie wspierające do ZUS-u, można zaznaczyć, iż świadczenie wspierające ma być wypłacone od bieżącego miesiąca, co spowoduje, iż nie nastąpi wyrównanie świadczenia wspierającego wstecz, ale też nie powstanie obowiązek zwrotu świadczenia pielęgnacyjnego wstecz. Warto przed taką decyzją obliczyć co jest korzystniejsze i skonsultować sprawę z prawnikiem. 

Odwołania się piszą

Sytuacja dodatkowo komplikuje się, gdy pojawia się konieczność pisania odwołań. A te czasem prowadzą do zmiany przyznawanych punktów, co przekłada się na wysokość, albo sam fakt przyznania świadczenia. Jak informuje nas jedna z naszych czytelniczek, pani Maria, jej teść z zaawansowaną chorobą Alzheimera i korzystający z cewników po 9 miesiącach oczekiwania na komisję, otrzymał 77 punktów, co uprawnia go jedynie do świadczenia w wysokości 60 procent renty socjalnej. 

- Napisałam odwołanie od decyzji samodzielnie, opisałam każdy punkt, z którym się nie zgadzam. Na przykład w części formularza, dotyczącej dbania o czystość swoją i otoczenia teść dostał 0 punktów tak samo za załatwianie spraw urzędowych też 0 punktów i wiele innych. A on nawet na wózku inwalidzkim nie usiedzi, nie mówiąc już o tym, żeby cokolwiek zrobił lub załatwił w urzędzie. Teraz czekamy na drugą komisję, ale pewnie się nie doczekamy, bo teść jest już bardzo słaby i nie ma z nim kontaktu – przyznaje pani Maria.

Kolejny miesiąc bez wsparcia

O tym, jakie komplikacje niesie za sobą staranie się o świadczenie wspierające, przekonał się pan Sławomir Koper, który opiekuje się trójką osób z niepełnosprawnością – dorosłym synem w spektrum autyzmu, mamą z zaawansowaną chorobą Alzheimera i ciocią, która od dziecka jest osobą z niepełnosprawnością ruchową.

Kilka lat temu udało mu się wywalczyć świadczenie pielęgnacyjne za opiekę nad mamą – był jedną z osób, którym udało się uzyskać świadczenie pielęgnacyjne na opiekę nad osobą, której niepełnosprawność wystąpiła po 25 roku życia. Jakiś czas temu orzeczenie jego mamy, na podstawie którego przyznano mu świadczenie pielęgnacyjne, straciło ważność. I choć w odpowiednim terminie postarał się o wyrobienie nowego, które zostało przyznane ze względu na stan zdrowia mamy tylko na podstawie dokumentacji medycznej, to nie wznowiono wypłaty świadczenia pielęgnacyjnego.

W kolejnych pismach pan Sławomir jest informowany, że świadczenie mu nie przysługuje, gdyż niepełnosprawność mamy pojawiła się, gdy była już dorosła, tak, jak gdyby decyzja wydana wcześniej przez Samorządowe Kolegium Odwoławcze w Katowicach straciła ważność.

Oznacza to, że od kilku miesięcy pan Sławomir pozbawiony jest świadczenia. W międzyczasie o przyznanie świadczenia wspierającego zaczęła starać się siostra jego mamy, 80-latka, która na skutek wypadku we wczesnym dzieciństwie porusza się o kulach, przebyła ponad 20 różnych operacji ortopedycznych i jest również osobą według orzeczeń lekarskich, całkowicie niesamodzielną.

- Pierwszy wniosek złożyliśmy na początku stycznia 2024 roku, ale na komisję czekaliśmy prawie 6 miesięcy. Gdy byliśmy już zmęczeni oczekiwaniem, zadzwoniłem do wojewódzkiego zespołu ds. orzekania o niepełnosprawności, i po tygodniu od telefonu zostaliśmy zaproszeni na komisję – wspomina pan Sławomir. - Sama komisja trwała kuriozalnie krótko, bo tylko 10 minut i finalnie ciocia dostała 70 punktów, co w mojej ocenie nijak nie miało się do jej rzeczywistego stanu zdrowia – dlatego postanowiliśmy się odwoływać – dodaje. - Odwołanie złożyliśmy 11.07.2024 r. Na następną komisję ciocia pana Sławomira czekała wyjątkowo krótko, niecały miesiąc. Po kolejnej komisji 21.08.2024 r. otrzymała ona już 80 punktów. Ponieważ tak znaczna różnica punktowa pomiędzy komisjami i znaczne rozbieżności w otrzymanej punktacji oraz wciąż nieadekwatne do stanu zdrowia i samodzielności kryteria, postanowiła się odwołać ponownie, tym razem już do sądu i obecnie dalej czeka na rezultat, wciąż będąc bez żadnego wsparcia.

Jak urządzenie

Osobnym problemem jest też sam przebieg komisji i stosunek jej członków do osób z niepełnosprawnością.

- Mąż miał komisję w domu, w połowie września, a córka komisję na początku stycznia 2025. Oboje dostali po 100 punktów – opowiada pani Teresa. - Na komisji mąż nieoczekiwanie zaczął płakać. Podobna sytuacja z córką, która miała oczy pełne łez. Szybka analiza co się dzieje, i uświadomiłam sobie, że była to reakcja na ich przedmiotowe traktowanie. Oboje nie mówią, ale słyszą i rozumieli, że rozmawiamy o nich jak o jakimś wielofunkcyjnym urządzeniu: czy ta funkcja działa, a tamta nie działa itd. A tyle jest gadania o podmiotowym traktowaniu osób z niepełnosprawnością – zauważa nasza czytelniczka.

Zadowoleni też są

Oczywiście nie brak też osób, które chwalą nowe świadczenie. Jedną z nich jest pani Anna, która ma stwardnienie zanikowe boczne.

- W styczniu 2024 roku składałam wniosek, w kwietniu miałam komisję. Jednego dnia telefonicznie zostałam poinformowana, że między 10 a 15 odwiedzi mnie w domu komisja. Następnego dnia w wyznaczonych godzinach przyszło dwóch panów – spotkanie trwało około 10 minut. Panowie byli bardzo profesjonalni, zadawali pytania o opiekę, o pielęgnację, o sprzęty – pytali o łóżko, respirator, koncentrator tlenu, wszystko zanotowali. Na koniec stwierdzili, że według nich potrzeba wsparcia jest bezdyskusyjna, życzyli nam dużo dobrego i wyszli. Finalnie otrzymałam 97 punktów – informuje nas pani Anna, która pierwszą wypłatę świadczenia otrzymała w lipcu z wyrównaniem od stycznia.

Obserwacje i opinie

O komentarze na temat świadczenia wspierającego poprosiliśmy ekspertki i eksperta, którzy na co dzień zajmują się sytuacją i prawami osób z niepełnosprawnością.

Ewa Szymczuk, doradczyni socjalna w Centrum Integracja w Warszawie

Dla bardzo wielu osób z niepełnosprawnością świadczenie wspierające jest szansą na poprawę sytuacji materialnej. Część opiekunów osób z niepełnosprawnością mogła powrócić na rynek pracy, a środki ze świadczenia wspierającego pozwoliły na zapewnienie ich podopiecznym opieki czy rehabilitacji.

Mimo informacji na rozmaitych stronach w sieci wiele osób z niepełnosprawnością oraz ich opiekunowie nie wiedzą, dla jakiej grupy przeznaczone jest ww. świadczenie, nie rozumieją m.in. zasad, jakie obowiązują przy ustalaniu poziomu zakresu wsparcia. Szczególnie często dotyczy to osób z niepełnosprawnością (nawet ze stopniem znacznym) wysoko funkcjonujących), które nie otrzymują wystarczającej liczby punktów, która uprawniałby do otrzymania świadczenia.

Wiele emocji wynika także z wielomiesięcznych opóźnień w wydawaniu orzeczeń ustalających poziom wsparcia. Kolejne pytania zadają opiekunowie dorosłych osób z niepełnosprawnością, które pobierają świadczenie pielęgnacyjne. Osoby te często nie wiedzą, że w chwili, kiedy ich podopieczny otrzyma świadczenie wspierające, utracą prawo do świadczenia pielęgnacyjnego. Wiele osób, które korzystały z usług opiekuńczych finansowanych przez OPS w momencie otrzymania świadczenia, traci prawo do niższych opłat za te usługi. Osoby te miały nadzieję, że środki ze świadczenia wspierającego przeznaczą np. na dodatkową rehabilitację, niestety muszą przeznaczyć je na zwiększone opłaty za usługi opiekuńcze. Zatem wydaje się, że świadczenia niepieniężne powinny być wyłączone z katalogu świadczeń mających wpływ na kryterium dochodowe brane pod uwagę przy ustalaniu odpłatności za usługi opiekuńcze. Opiekunowie osób z niepełnosprawnością zgłaszają także zastrzeżenia do przepisu ustawy, który mówi o tym, że osoba z niepełnosprawnościami została umieszczona w domu pomocy społecznej, w rodzinnym domu pomocy, zakładzie opiekuńczo-leczniczym, zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym, placówce zapewniającej całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku, zakładzie karnym, zakładzie poprawczym, areszcie śledczym albo schronisku dla nieletnich, nie może otrzymać świadczenia. Sugerują, że powinien być zapis, który pozwala na krótkoterminowy pobyt w placówce zapewniającej całodobową opiekę np. w czasie urlopu opiekuna czy krótkoterminowym jego pobyć w szpitalu.

dr Monika Wiszyńska-Rakowska, Pełnomocniczka RPO ds. osób z niepełnosprawnościami

Do Rzecznika Praw Obywatelskich wpłynęło około 150 wniosków w związku z trudnościami w uzyskaniu decyzji ustalającej poziom potrzeby wsparcia oraz uzyskania świadczenia wspierającego. Z napływających skarg, jak i ukazujących się w przestrzeni publicznej informacji wynika, że czas oczekiwania na wydanie decyzji przez wojewódzkie zespoły ds. orzekania o niepełnosprawności może wynosić kilka, a nawet kilkanaście miesięcy. Tak długie postępowanie może nie tylko opóźnić uzyskanie należnego finansowego wsparcia, lecz również, w sytuacjach najbardziej krytycznych, część osób może zostać tego wsparcia pozbawiona. Dodatkowo skarżący zwracają uwagę na wykluczenie z dostępu do świadczenia osób przebywających w placówkach całodobowej opieki, brak możliwości składania wniosku o świadczenie wspierające drogą tradycyjną, etapowe wdrażanie świadczenia wspierającego oraz kwestie dotyczące reprezentacji osoby z niepełnosprawnością, która ma trudności w samodzielnym złożeniu wniosku, przez opiekuna faktycznego/osoby bliskie w postępowaniu o ustalenie poziomu potrzeby wsparcia.

Rzecznik Praw Obywatelskich monitoruje trudności związane z przewlekłością rozpoznawania wniosków o wydanie decyzji ustalającej poziom potrzeby wsparcia. W wystąpieniu generalnym z 31 października 2024 r. Rzecznik zwrócił się z prośbą o uzupełnienie odpowiedzi poprzez wskazanie, jaki jest aktualnie średni czas oczekiwania na wydanie decyzji w poszczególnych województwach oraz czy podejmowane działania w zakresie zwiększenia zasobów kadrowych i podniesienia efektywności organizacyjnej wojewódzkich zespołów orzekających o niepełnosprawności, spowodowały poprawę sytuacji. Do dziś nie wpłynęła jednak odpowiedź na wskazane pismo.

Rzecznik Praw Obywatelskich zwrócił się również do Ministry Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej w związku z drastycznym wzrostem opłat za usługi opiekuńcze po uzyskaniu świadczenia wspierającego. Taki stan rzeczy znacząco minimalizuje finansowe korzyści płynące z otrzymania przez osoby z niepełnosprawnością nowego świadczenia i nie pozwala na realizację celu świadczenia wspierającego, tj. udzielenia pomocy służącej częściowemu pokryciu wydatków związanych z zaspokojeniem szczególnych potrzeb życiowych. Z uzyskanej odpowiedzi wynika, że kwestia ta jest analizowana przez Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej.

Kolejna interwencja dotyczyła możliwości korzystania przez osoby z niepełnosprawnością z ulgi rehabilitacyjnej. Jednym z warunków skorzystania z tej ulgi jest uzyskanie dochodu poniżej 12-krotności renty socjalnej. Ustawodawca postanowił wyłączyć niektóre rodzaje świadczeń z konieczności wliczania do dochodu na potrzeby prawa podatkowego. Wyłączenie to nie dotyczy jednak świadczenia wspierającego. W odpowiedzi na skierowane wystąpienie Rzecznika, Ministerstwo Finansów zaproponowało, że przy najbliższej okazji zmiany przepisów ustawy PIT w ramach rządowej inicjatywy legislacyjnej zaproponuje zmianę przepisów, aby do dochodów osoby z niepełnosprawnością – dla potrzeb ulgi rehabilitacyjnej – nie wliczać świadczenia wspierającego.

To tylko kilka z sygnalizowanych Rzecznikowi kwestii. Chciałabym zapewnić, że Rzecznik monitoruje podejmowane działania na rzecz zapewnienia wsparcia osobom z niepełnosprawnościami, w tym możliwości uzyskania świadczenia wspierającego.

dr Krzysztof Kurowski, przewodniczący Polskiego Forum Osób z Niepełnosprawnościami

Świadczenie wspierające to skok jakościowy w polityce na rzecz osób o największych potrzebach. Wprowadza diagnozę funkcjonalną oraz punkty służące określeniu poziomu potrzeby wsparcia, a także system, w ramach którego wszystkie świadczenia z tytułu niepełnosprawności danej osoby są skierowane do niej. Wpływa więc pozytywnie na możliwość prowadzenia przez osobę z niepełnosprawnością niezależnego życia. Należy jeszcze przypomnieć, że czekamy na „drugą nogę” systemu, czyli ustawową asystencję osobistą. Niestety, od początku wiadomo było, że granica 70 punktów jest zbyt wysoka, przez co wiele osób potrzebujących wsparcia finansowego nie uzyska go. Na pewno zawiodło wdrożenie tego świadczenia. Już dziś powinno je pobierać znacząco więcej osób, tymczasem kolejki do uzyskania samej oceny przez zespół w niektórych województwach są ogromne. Nie można się zgodzić z głosami, że dało się to przewidzieć, ponieważ kluczowym elementem było przeprowadzenie szkoleń i przygotowanie osób odpowiedzialnych za nowe zadania. Wyraźnie widać, w których województwach sobie poradzono, a w których nie. Ewidentnie podjęto także złe decyzje w zakresie przygotowania samych szkoleń. Świadczą o tym choćby rozbieżności w ocenie poziomu potrzeby wsparcia. Świadczy o tym także nadreprezentacja seniorów w grupie osób z najwyższą liczbą punktów. Rozporządzenie mówi przecież o tym, że przy ocenie należy brać pod uwagę możliwości funkcjonowania adekwatnie do wieku. Wracając do samego świadczenia, pomimo krytyki, liczba złożonych wniosków, a więc zainteresowanie nim, pokazała, że jest to potrzebne rozwiązanie. Sam znam wiele osób, których rodziny z różnych względów nie mogły skorzystać ze świadczenia pielęgnacyjnego, znam także osoby, które rodzin niestety nie mają lub nie mogły liczyć na pomoc z ich strony. Świadczenie wspierające odpowiedziało na ich potrzebę. To znaczące wsparcie finansowe osób, które tych pieniędzy potrzebują, by godnie żyć i bez obaw patrzeć w przyszłość. dr Krzysztof Kurowski, przewodniczący Polskiego Forum Osób z Niepełnosprawnościami

Ministerstwo dokona przeglądu

Do końca grudnia nowe świadczenie otrzymywało już 78,8 tys. osób, z czego aż 53,4 procent z nich otrzymała świadczenie w najwyższej wysokości, czyli 3918,11 złotych. Jednocześnie spośród 471,2 tys. osób, które złożyły wniosek, decyzję odnośnie ustalenia potrzeby wsparcia otrzymało zaledwie 210,8 tys. Jednocześnie Ministerstwo poinformowało, że rozpoczęły się prace nad przeglądem efektów wprowadzenie nowego świadczenia.