„Hydraulika” człowieka, czyli jak działa układ moczowy

Układ moczowy nie bez przyczyny nazywany jest też wymiennie – wydalniczym. Pełni on bowiem w organizmie człowieka niezwykle istotną funkcję. Odpowiada za usuwanie z niego szkodliwych produktów przemiany materii i toksyn, które przyjmują postać płynu, tj. moczu. Innymi ważnymi zadaniami tego układu jest utrzymanie właściwej gospodarki wodno-elektrolitowej, czyli odpowiedniej ilości płynów w organizmie oraz produkcja niektórych hormonów.

Nerki

Są głównym elementem układu moczowego. Mają kształt fasoli, a ponieważ (zazwyczaj) każdy ma dwie, dlatego mówi się o nich: narząd parzysty. Położone są w okolicy lędźwiowej, poniżej żeber, po obu stronach jamy brzusznej. Co ciekawe, nerka prawa, osadzona blisko wątroby, jest położona ok. 2 cm niżej niż nerka lewa.

Jedna nerka jest niewielka, ma zaledwie ok. 9-13 cm długości i waży od 115 do 170 g. Ma kolor bordowy, który bierze się od krwi, która przez nią przepływa w ilości zawrotnej jak na tak niewielki organ, czyli ok. 1500 (!) litrów. Mniej więcej 200 litrów krwi zostaje przez nerkę przefiltrowane w pełni, w wyniku czego powstaje ok. 1,5-2 litrów moczu. Tempo produkcji moczu jest równie zawrotne – 0,5-10 ml na minutę, w zależności od ilości przyjmowanych płynów.

Mówi się o nerkach, że to mała, ale niezwykle skuteczna fabryka chemiczna, oczyszczająca krew z mocznika i innych toksycznych produktów rozpadu, utrzymująca w organizmie: właściwy bilans płynów, równowagę pH wody, soli elektrolitowej i innych substancji. To właśnie nerki produkują również kilka istotnych dla nas hormonów: reninę, która m.in. uczestniczy w procesie regulacji ciśnienia krwi, kalcytriol, czyli aktywną formę witaminy D, oraz erytropoetynę (zwaną również EPO), która wpływa korzystnie na szpik kostny i produkcję czerwonych krwinek. Ta ostatnia bywa też wykorzystywana jako lek, np. przy niewydolności nerek, a w świecie sportu jest zakazanym środkiem dopingującym, podnoszącym wydolność organizmu.

Moczowody

To drugi element układu wydalniczego. Są to parzyste (po jednym dla każdej nerki) przewody o długości ok. 27-30 cm, biegnące od wspomnianych nerek do pęcherza moczowego. Choć na ilustracjach przypominają „rurki”, to ich budowa nie jest aż tak prosta. W ich środku znajdują się trzy przewężenia, w których mogą gromadzić się kamienie nerkowe. Zadaniem moczowodów jest transport moczu, wyprodukowanego w nerkach, do pęcherza moczowego, skąd jest on wydalany. Dzięki swojej budowie, zapobiegają także cofaniu się moczu do pęcherza.

Pęcherz moczowy

Tak nazywamy zbiornik, który gromadzi mocz spływający z moczowodów. Mieści się w miednicy, tuż poza spojeniem łonowym, a zbudowany jest w kształcie stożka, którego dno zwrócone jest ku dołowi, a szczyt w kierunku pępka.

Pusty pęcherz ma wielkość cytryny, mieści ok. 300-500 ml. Opróżniany jest wtedy, gdy zbierze się w nim ok. 250-350 ml moczu. Ale jest to organ tak bardzo rozciągliwy (zbudowany z trójwarstwowej błony mięśniowej), że w sytuacji „podbramkowej” może pomieścić nawet 4-5 razy więcej. Co ciekawe – aż 99 proc. wszystkich czynności, wykonywanych przez pęcherz, to napełnianie, a 1 proc. to opróżnianie, czyli wydalanie moczu – tzw. mikcja.

Pęcherz jest kontrolowany przez ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy – co pozwala nam w sposób świadomy zarówno rozpocząć oddawanie moczu, przerwać tę czynność, jak i powstrzymać ją. Dociekliwym wyjaśniamy, że opróżnianie pęcherza kontrolowane jest przez autonomiczny układ nerwowy (układ współczulny odpowiedzialny za fazę gromadzenia moczu i układ przywspółczulny odpowiedzialny za opróżnianie pęcherza) oraz ośrodki mikcji zlokalizowane w ośrodkowym układzie nerwowym.

W dolnej części pęcherza znajduje się tzw. zwieracz pęcherza, który zapobiega powrotom moczu do moczowodów. W dobrze działającym układzie moczowym pęcherz i zwieracz dokładnie ze sobą współdziałają. W trakcie napełniania pęcherz jest rozkurczony, zwieracz skurczony. Podczas mikcji (opróżnianie), pęcherz kurczy się, a zwieracz jest rozkurczony. Zaburzenia tej relacji prowadzą do zatrzymania lub nietrzymania moczu. Mogą także powodować wysokie ciśnienia w pęcherzu (ponad 1 m słupa wody), co stanowi poważne zagrożenie dla nerek.

Cewka moczowa

To przewód wychodzący z dna pęcherza moczowego. U kobiet cewka ma długość ok. 3 cm, kończy się na przedsionku pochwy i służy jedynie do wydalania moczu na zewnątrz. U mężczyzn cewka jest zdecydowanie dłuższa – ma ok. 20 cm, kończy się ujściem na końcu żołędzi penisa, a jej funkcją dodatkową jest transportowanie także nasienia. Cewka ma również zwieracz, dzięki któremu możemy kontrolować wypływanie moczu.

Informacje do tekstu zaczerpnięto m.in. z poradnika dla pacjentów: „Co robić, gdy opróżnianie pęcherza sprawia kłopoty?”, w opracowaniu prof. Piotra Radziszewskiego