Unikatowa encyklopedia

Nie tak dawno ukazała się, pierwsza w Polsce, pięciotomowa encyklopedia, która podejmuje zagadnienia starzenia się, starości i niepełnosprawności, przygotowana przez szerokie grono specjalistów, a której redaktorem naukowym jest prof. Adam A. Zych.

„Osoby, które zainteresowane są procesem starzenia się i starości – nacechowanej w niektórych przypadkach niesamodzielnością, zależnością od innych bądź niepełnosprawnością – w tej oto encyklopedii powinni szukać odpowiedzi na podstawowe pytania: Co to znaczy być osobą z niepełnosprawnością?, Kim jest człowiek mający określone ograniczenia wynikające z jego stanu zdrowia?, Jak postrzegamy osoby z niepełnosprawnościami i z różnymi ograniczeniami wynikającymi z wieku czy choroby?”**
− Piotr Pawłowski (1966-2018)

Ze względu na obszerność pierwszego tomu encyklopedii, w niniejszej recenzji postaram się ukazać wybrane i moim zdaniem najistotniejsze elementy dzieła. Na początku wskażę na strukturę, zakres oraz autorów encyklopedii, w drugiej części dokonam analizy wybranych dwóch haseł przedmiotowych oraz dwóch wybranych biogramów, następnie dokonam krótkiego podsumowania.

Encyklopedia to dzieło imponujące, w całości zawierać będzie ponad 1100 haseł oraz prawie 200 not biograficznych, w całości napisana przez około 280 autorów z różnych dyscyplin naukowych. Nad całością prac czuwał redaktor naukowy prof. Adam A. Zych. W recenzowanym pierwszym tomie encyklopedii zawarto 253 hasła rzeczowe, które mają charakter zarówno definicyjny jak i przeglądowy oraz 67 not biograficznych. Nad przygotowaniem tego tomu pracowało 125 specjalistów z zakresu medycyny, psychologii, socjologii, pedagogiki i innych dyscyplin naukowych. Zawarte w pierwszym tomie hasła rzeczowe od A do G wskazują, że starości, procesu starzenia się oraz niepełnosprawności nie można postrzegać jedynie z perspektywy medycznej, gdyż mają one także wymiar biologiczny (co obrazują hasła „biogerontologia”, „biologia starzenia się”, „chronobiologia”); psychologiczny („gerotranscendencja”, „dobrostan psychiczny”, „emocje”); pedagogiczny („geragogika”, „glottogeragogika”); socjologiczny („gerontosocjologia”, „generacja”); religijny („człowiek stary w Kościele”, „gerontologia biblijna”) oraz globalny („globalizacja starzenia”). Stąd można wyciągnąć wniosek, że główny profil tego tomu encyklopedii jest oparty na społecznym i humanistycznym obszarze nauk, ale mocno uformowany przez wiedze medyczną. Ma to także swoje odbicie w doborze autorów haseł encyklopedycznych, którzy są lekarzami, psychologami, socjologami, pedagogami i politologami.

Drugim założeniem tej recenzji jest ukazanie wybranych haseł rzeczowych. Jako że w mojej działalności naukowej koncentruje się przede wszystkim na zagadnieniu niepełnosprawności, do analizy wybrałem dwa hasła związane z tą właśnie problematyką, a będą to: adaptowana aktywność fizyczna oraz dorosłość i starość osób z niepełnosprawnością intelektualną.

Adaptowana aktywność fizyczna (AAF) − hasło opracowane przez prof. zw. dr. hab. Stanisława Zbigniewa Kowalika (Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu), jest to jedno z dłuższych opracowań w tym tomie encyklopedii, mieszczące się na ponad ośmiu kolumnach. Autor wyjaśnia, że „AAF odnosi się do ruchu, aktywności fizycznej i sportów, w których kładzie się specjalny nacisk na korzyści i możliwości osób z uwarunkowaniami ograniczającymi, takich jak: osoby niepełnosprawne, z uszczerbkiem na zdrowiu, osób w wieku podeszłym”. Autor opisuje genezę i rozwój AAF, zaznaczając, że w Polsce posługujemy się określeniem alternatywnym – dostosowana aktywność ruchowa (DAR). Wskazano także na konieczność integrowania polskich działań z działaniami międzynarodowych organizacji oraz przekształcania kultury fizycznej osób niepełnosprawnych na AAF oraz upowszechniania tego pojęcia w warunkach polskich. Autor wyjaśnia, że podstawową ideą AAF jest zwiększenie aktywności fizycznej i sportowej osób niepełnosprawnych, w efekcie czego następuje wzmocnienie zarówno w sferze fizycznej, jak i psychicznej. W ramach adaptowanej aktywności fizycznej wyróżnia się trzy możliwe formy działalności: sportowa, rekreacyjna aktywność sportowa oraz terapeutyczno-korekcyjna aktywność ruchowa. Adaptowana aktywność ruchowa powinna być częścią rehabilitacji, czyli zespołu profesjonalnych działań prozdrowotnych związanych z przeciwdziałaniem pogarszaniu się zdrowia, przywracaniem lub poprawianiem funkcjonowania w każdych warunkach. W dalszej części opracowania autor wskazuje na dużą skuteczność w wykorzystaniu ruchu jako formy stymulacji osób niepełnosprawnych. Opisuje mechanizmy wywierania wpływu na człowieka niepełnosprawnego za pośrednictwem aktywności ruchowej. Do tych mechanizmów zaliczono: kompensację funkcjonalną, uczenie się nowych form aktywności ruchowej, prowokację homeostatyczną, odblokowanie psychiczne. Przedstawione mechanizmy oddziaływania ruchem na osobę niepełnosprawną skutkują lepszą wydolnością fizyczną, odpornością psychiczną, generalnie mówiąc lepszym stanem zdrowia. W podsumowaniu autor raz jeszcze wskazuje na zalety w stosowaniu AAF oraz konieczność promowania tej formy aktywności fizycznej.

Dorosłość i starość osób z niepełnosprawnością intelektualną − to hasło opracowane przez mgr Kamilę Skowrońską, która jest nauczycielem i wychowawcą w Młodzieżowym Ośrodku Wychowawczym w Bielicach. W swoim opracowaniu autorka wskazuje na cechy dorosłości opierając się m.in. na poglądach Daniela J. Levinsona, który wyróżni trzy etapy dorosłości: wchodzenie w rolę, redefinicja pełnionych ról oraz ustanowienie swojego miejsca w świecie dorosłych. Następnie autorka wyjaśnia pojęcie starości wskazując na różne definicje oraz wiek, w którym starość ma swój początek. W nauce mówi się o wieku: biologicznym, chronologicznym, ekonomicznym, psychicznym i socjalnym. Autorka wskazuje na przemiany demograficzne w Polsce, rosnący odsetek osób starszych oraz skutki takiego stanu rzeczy. Po obszernym wprowadzeniu na temat dorosłości i starości, autorka przechodzi do zasadniczego tematu, a mianowicie dorosłości i starości osób z niepełnosprawnością intelektualną. W przeszłości osoby takie umierały młodo, co było związane z niewłaściwą opieką lub jej brakiem, trudnym dostępem do rehabilitacji i niewłaściwym jej przebiegiem czy złymi warunkami bytowymi. Aktualnie średni wiek życia osób niepełnosprawnych intelektualnie to 66 lat, ale wraz z czasem będzie się wydłużać. Autorka przytacza, za Izabelą Fornalik, środowiskowe uwarunkowania percepcji jakości życia, na przykładzie trzech modeli starości osób niepełnosprawnych intelektualnie: to starzenie się u boku brata lub siostry, starości w instytucji, starości osób z niepełnosprawnością sprzężoną, którzy wymagają szczególnie dużej stymulacji ze strony środowiska. Opracowanie kończy się wskazaniem, iż w przeciwieństwie do osób pełnosprawnych, osoby niepełnosprawne intelektualnie mimo dojrzałości wiekowej, nie mogą liczyć na edukację, autonomię czy założenie rodziny, co wynika z ograniczonego wsparcia oraz stereotypowego ich postrzegania.

Po ukazaniu haseł przedmiotowych, zostaną przybliżone dwa spośród sześćdziesięciu siedmiu biogramów zawartych w pierwszym tomie encyklopedii. Pierwszy z wybranych biogramów jest poświęcony Louisowi Braille'owi i został opracowany przez doktora Dariusza Rutkowskiego z Dolnośląskiej Szkoły Wyższej we Wrocławiu. W swojej objętości zajmuje dwie kolumny i można w nim wyodrębnić kilka punktów: rodzina i środowisko, w którym wzrastał Louis Braille; jego główne odkrycie, jakim jest alfabet dla osób niewidomych; oraz aktywność zawodowa w życiu dorosłym. Autor biogramu w zwięzły sposób ukazuje sytuację rodzinną, okoliczności utraty wzroku oraz możliwości kształcenia i rozwoju jakie Louisowi zapewnili rodzice. Równie ciekawy jest opis dojścia do opracowania alfabetu, którego podwaliny dał Charles Barbier, inspirując Louisa swoim pomysłem. Biogram, kończy zdanie będące streszczeniem osiągnięć Louisa Braille'a „Alfabet Braille'a nie jest jedynym, ale najbardziej popularnym, stosowanym w prawie każdym kraju na świecie […], umożliwiającym osobom niewidomym zarówno czytanie, jak i pisania praktycznie wszelkich informacji”. (Dodajmy, że hasło alfabet Braille’a jest omówione w tym tomie, s. 74−78).

Drugim, wybranym biogramem jest ten poświęcony Ludwigowi Guttmannowi, opracowanym przez profesora Adama A. Zycha. Objętościowo zajmuje on jedną kolumnę.

Autor w skondensowany sposób ukazuje jego pochodzenie, ścieżkę naukową, dorobek w zakresie medycyny i utworzenie Centrum Urazów Kręgosłupa. Guttmann wskazywał na konieczność pełnej integracji osób niepełnosprawnych ze społeczeństwem. Już wtedy kładł mocny akcent na to, że osób niepełnosprawnych nie wolno skazywać na izolację, powinni oni wrócić do społeczeństwa, pracować i cieszyć się życiem, powinni uprawiać sport i rywalizować z innymi. I to właśnie sport osób niepełnosprawnych stał się cennym wkładem Guttmanna, dając podwaliny do organizacji igrzysk paraolimpijskich, które obecnie mają tak wysoką rangę i prestiż.

Przybliżając hasła rzeczowe oraz noty biograficzne mogliśmy dotknąć samej tkanki encyklopedii, która jawi się jako dzieło przygotowane z niezwykłą pieczołowitością i głęboko merytoryczne. Podsumowując w kilku zdaniach całość recenzji, należy stwierdzić, iż są opracowania przeciętne, którymi nikt się nie interesuje; są opracowanie dobre, które mają wąskie grono odbiorców i są opracowania niezwykle cenne, z których korzysta się systematycznie. Encyklopedia starości, starzenia się i niepełnosprawności – której redaktorem naukowym jest profesor Adam A. Zych ‒ należy do kategorii opracowań niezwykle cennych, z którego będzie korzystać szerokie grono odbiorców. Jest to dzieło imponujące, które liczbą i doborem zamieszczonych w nim haseł oraz wysokim poziomem merytorycznym zasługuje, w swojej kategorii, na miano najcenniejszego opracowania ostatnich dziesięcioleci. Czytelnik odnajdzie w Encyklopedii zakorzenione w nauce i dobrze znane hasła, jak również nowe, za pomocą których naukowcy dopiero co próbują objaśnić rzeczywistość społeczną. Zachęcanie do czytania Encyklopedii jest raczej zbędne, gdyż każdy kto zgłębia naukowo lub choćby interesuje się zagadnieniem starości i niepełnosprawności, będzie chciał posiadać to dzieło w swojej bibliotece.

Ks. dr hab. prof. KUL Witold Janocha – Duszpasterz Krajowy Niepełnosprawnych Sportowców przy Konferencji Episkopatu Polski oraz prof. nadzw., Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

Motto umieszczone przed tą recenzją pochodzi z wydania specjalnego magazynu „Integracja” (2018, nr 5, s. 30): P. Pawłowski, O niepełnosprawności i starości

Recenzja ta w języku angielskim ukazała się w piśmie „Labor et Educatio” 2018, nr 6