Zmiany w ustawie o rehabilitacji - komentarz

Ustawę o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych nowelizowano w ostatnim dziesięcioleciu aż 18 razy. Zmiany często następowały pod wpływem lobbingu lub też na zamówienie polityczne. Tym razem nowelizacja wzbudza zainteresowanie zaledwie garstki parlamentarzystów.

Czy proponowana nowelizacja ustawy rzeczywiście ułatwi osobom niepełnosprawnym wchodzenie lub powracanie do życia społecznego? Czy będzie zmniejszać poczucie izolacji i marginalizacji obywatelskiej? Czy będzie w stanie skuteczniej integrować niepełnosprawnych ze społeczeństwem?

Przyczyny zmian

Celem zmian jest dostosowanie polskiego ustawodawstwa do obowiązującego w Unii Europejskiej. Dotyczy to głównie sfery podatków. W tym celu obecny system odliczania VAT, uwzględniający stopień niepełnosprawności, ma być zastąpiony dotacjami państwowymi. Nowy system ma uwzględniać liczbę osób niepełnosprawnych i stopień niepełnosprawności. Ponadto chodzi o wprowadzenie jednoznacznej zasady, żeby środki wydatkowane przez PFRON służyły głównie rehabilitacji zawodowej, a społecznej jedynie w takim zakresie, który wspiera rehabilitację zawodową.

Idei nowelizacji przyświeca też zamiar zmniejszenia różnicy pomiędzy nadmiernie wysokimi korzyściami, jakie osiągają pracodawcy osób niepełnosprawnych, a ponoszonymi przez nich kosztami na rehabilitację. Oto wybrane propozycje nowelizacji i komentarze:

Podstawowe nowości

1. Wprowadzenie definicji doraźnej i specjalistycznej opieki lekarskiej, poradnictwa i usług rehabilitacyjnych.

2. Doprecyzowanie kryteriów służących zaliczeniu do poszczególnych stopni niepełnosprawności, a także warunków orzekania i kontroli orzekania (głównie przez wojewodę).

3. Ustawowe uregulowanie zasad finansowania warsztatów terapii zajęciowej. W tym celu zamierza się zrezygnować z dofinansowania warsztatów terapii zajęciowej prowadzonych np. przez domy pomocy społecznej, w których biorą udział podopieczni, co powoduje obecnie podwójne koszty. Z drugiej strony chodzi o to, aby uczestnicy WTZ podejmowali zatrudnienie np. w zakładach pracy chronionej lub na rynku otwartym. Taki zresztą był cel tworzenia warsztatów terapii zajęciowej.

4. Szczegółowe uregulowanie dofinansowania uczestnictwa w turnusach rehabilitacyjnych oraz doprecyzowanie samej idei turnusów.

5. Doprecyzowanie przepisów o pożyczkach na działalność gospodarczą, zaciąganych przez niepełnosprawnych. Na przykład wysokość takiej pożyczki będzie uzależniona od stopnia

niepełnosprawności. Poza tym słowo "umarza" zostaje zastąpione przez określenie: "może umorzyć", co sprawia, że dający pożyczkę nie ma obowiązku "darowania" części zaciągniętej pożyczki.

6. Zmiana uprawnień pracowniczych. Do tej pory osoba niepełnosprawna na podstawie art. 17 miała prawo do dodatkowych 30 minut przerwy (razem z 15-minutową przerwą, wynikającą z przepisów kodeksu pracy, co dawało 45 minut, choć czasem pracodawca honorował tylko 30 minut). Obecnie dodatkowa przerwa będzie wynosiła 15 minut. Co razem z 15-minutową normalną przerwą wynikającą z kodeksu pracy będzie równać się 30 minut. Na fali zmian ogólnych kodeksu pracy, daje to mniejsze koszty socjalne pracodawcom osób niepełnosprawnych. Z drugiej strony ustawodawca chce uregulować tryb zwolnienia z pracy; zwrot kosztów dojazdów itp.

Wobec pracodawców

1. Podwyższenie zatrudnienia w zakładach pracy chronionej z 20 osób do 25.

2. Pracodawcom zatrudniającym do 25 pracowników i osiągającym wskaźnik zatrudnienia niepełnosprawnych 6 proc., PFRON finansuje całą składkę emerytalną pracownika o znacznym i umiarkowanym stopniu niepełnosprawności (część pracodawcy i część płaconą przez pracownika). Za pracowników z lekkim stopniem niepełnosprawności PFRON będzie finansował jedynie składkę wypadkową.

3. Pracodawca, który zatrudni niepełnosprawnych przez co najmniej 36 miesięcy (obecnie 54 miesiące), może uzyskać m.in. zwrot kosztów tworzonych lub istniejących stanowisk pracy. Maksymalna kwota zwrotu to 20-krotność przeciętnego wynagrodzenia (obecnie jest więcej).

Ten zapis dotyczyłby także tych, którzy stali się niepełnosprawni w trakcie zatrudnienia u danego pracodawcy (o ile nie było to spowodowane winą pracodawcy lub zaniechaniem przepisów bhp przez pracownika).

4. Uregulowanie sytuacji, kiedy zakład pracy chronionej utracił swój status. Planuje się wspomożenie takich zakładów możliwością zatrzymania części zaliczek na podatek dochodowy od płac osób niepełnosprawnych.

5. Zastąpienie zwrotu VAT dofinansowaniem z budżetu wynagrodzeń pracowniczych - uzależnionych od niepełnosprawności (dotacje). Trwają jeszcze dyskusje, od kiedy owe dotacje mają być wprowadzone. Robocza data to 1 stycznia 2004 roku.

6. Uregulowanie odwołań od decyzji w sprawie statusu ZPCh oraz ich kontroli.

Wobec zakładowego funduszu rehabilitacji

1. Wszystkie środki na ten cel powinny być przekazywane na rachunek bankowy.

2. Zwiększenie limitu (zamiast dotychczasowego "w wysokości 10 proc.", będzie "w wysokości co najmniej 10 proc.") z zakładowego funduszu rehabilitacji na pomoc indywidualną oraz co najmniej 15 proc. na indywidualne programy rehabilitacji.

3. W ustawie o podatku od towarów i usług oraz podatku akcyzowym - zmodyfikowanie zapisu dotyczącego liczenia zwrotu podatku VAT - przeciętnie z 3 miesięcy, aby uniknąć okresowego (instrumentalnego często) za trudnienia osób niepełnosprawnych.

4. Uregulowanie zakładowego funduszu rehabilitacji w przypadku utraty statusu ZPCh.

Pełnomocnik, PFRON, samorządy

1. Przyznanie Pełnomocnikowi funkcji koordynacyjnej i nadzorczej (kontrola ZPCh i pracodawców).

2. PFRON sporządzać ma sprawozdania finansowe zgodnie z ustawą o rachunkowości.

3. Kontrola przez PFRON prawidłowości wydatkowania środków przez samorządy;

4. W planie finansowym Funduszu powinny być wyodrębnione środki w wysokości od 5 do 10 proc. wydatków, z przeznaczeniem na realizację działań wyrównujących różnice między regionami lub działań o charakterze ogólnopolskim, w tym na dofinansowanie programów Unii Europejskiej na rzecz osób niepełnosprawnych, przewidziane do wdrożenia w danym roku.

5. Zadaniem samorządów wojewódzkich ma być udzielanie pomocy ZPCh ze środków PFRON, dofinansowanie kosztów tworzenia i działania zakładów ochrony zdrowia, dofinansowanie budowy i rozbudowy obiektów służących rehabilitacji. W tej dziedzinie powinności państwa przejść mają na województwa.

6. Proponuje się powoływanie społecznych powiatowych i wojewódzkich rad konsultacyjnych ds. osób niepełnosprawnych. Będą to organy opiniotwórcze i doradcze marszałków województw i starostów.

Uwaga, nowością jest, że prawo do uzyskiwania dotacji otrzymują nie tylko ZPCh, ale także pracodawcy na otwartym rynku pracy, zatrudniający osoby niepełnosprawne. Może to oznaczać większe możliwości zatrudniania osób niepełnosprawnych.

Powrócą getta?

Zdaniem Polskiej Organizacji Pracodawców Osób Niepełnosprawnych:

(...) Najistotniejszą proponowaną zmianą jest propozycja podwyższania wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych w zakładach pracy chronionej prowadząca m.in. do:

• pogłębiania izolacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych poprzez zwiększenie wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych w zakładach pracy chronionej oraz poprzez ograniczenie możliwości zatrudnienia pracowników zakładów pracy chronionej poza obiektami użytkowanymi przez ZPCh;
• ograniczenia dostępu osób niepełnosprawnych do miejsc pracy w najbardziej dynamicznie rozwijającym się sektorze gospodarki - w sektorze usług (...).

Proponowane zmiany mają na celu wzrost koncentracji zatrudnienia osób niepełnosprawnych w ZPCh. Rozwiązanie takie eliminuje ZPCh z niektórych segmentów gospodarki, co stanowi naruszenie zasady równego dostępu osób niepełnosprawnych do wykonywania zawodu. Zmiana ustawy w tym miejscu oznacza powrót do koncepcji spółdzielni inwalidów ("getta"),

zamiast promowania zatrudniania i rehabilitacji społecznej osób niepełnosprawnych wśród pełnosprawnych.

zdaniem Krajowej Rady Zatrudnienia Osób Niepełnosprawnych:

(...) Podwyższanie wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych w zakładach pracy chronionej oznacza wzrost koncentracji zatrudnienia osób niepełnosprawnych w tych zakładach, a tym samym powrót do skompromitowanej koncepcji "getta", zamiast promowania zatrudniania osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy (...).

Szczególny niepokój budzi zamiar wprowadzenia wymogu świadczenia pracy przez co najmniej 50 proc. zatrudnionych osób niepełnosprawnych w obiektach i pomieszczeniach użytkowanych przez ZPCh (...). W Polsce w ZPCh, działających w handlu i usługach, zatrudnionych jest około 70 tys. osób niepełnosprawnych. Wiele z tych zakładów zatrudnia

kilkaset i więcej osób, co oznacza realny brak możliwości spełnienia powyższego kryterium, a w konsekwencji konieczność rezygnacji ze statusu zakładu pracy chronionej i masowe zwolnienia osób niepełnosprawnych.

"Integracja", nr 6/2002, str. 36-37.