Dostępność wymiaru sprawiedliwości dla osób głuchych, z autyzmem lub niepełnosprawnością intelektualną

Poruszany w niniejszym artykule temat to kwestia, która dopiero powoli kształtuje się w praktyce prawnej. Można stwierdzić, że dotyka on problemu powolnej zmiany podejścia do rozumienia i postrzegania osób z niepełnosprawnością jako uczestników postępowań prawnych. Autorzy wskazują, że każde postępowanie prawne jest zawsze indywidualną sprawą, dlatego zalecana jest każdorazowo wnikliwa analiza i indywidualne podejście do niej.

Tytuł i śródtytuły pochodzą od redakcji. Tytuł oryginalny: Zapewnienie dostępności wymiaru sprawiedliwości dla osób z niepełnosprawnościami, w kontekście zapewnienia im prawidłowej komunikacji, a przez to prawidłowego uczestnictwa w czasie prowadzonych czynnościach. Zagadnienia wybrane.

Zajmując się sprawami prawnymi osób z niepełnosprawnościami, w szczególności z orzeczeniami o symbolach 01-U¹, 02-P², 03-L³, 10-N⁴, 12-C⁵, zauważamy, iż najbardziej podstawowym problemem, z jakim spotykają się osoby z niepełnosprawnością w ramach interakcji z szeroko rozumianym wymiarem sprawiedliwości (sąd, prokuratura, policja, biegli, inni uczestnicy postępowań), jest niezrozumienie sposobów funkcjonowania osób z niepełnosprawnością i kwestii komunikowania się przez te osoby (co jest zależne oczywiście od rodzaju niepełnosprawności).

Komunikacja fundamentem

Prawidłowa komunikacja i, co się z tym wiąże, prawidłowe uczestniczenie w czynnościach ma zaś kluczowe znaczenie dla postępowań prawnych, w których uczestniczą osoby niepełnosprawne. Między innymi od prawidłowej komunikacji zależy prawidłowe uczestnictwo osoby z niepełnosprawnością w czynnościach procesowych, a od powyższego zależy następnie sam wynik sprawy. Prawidłowa komunikacja determinuje nam kwestię tego, czy mamy możliwość przekazania informacji, czy zostały one prawidłowo zrozumiane i prawidłowo od nas odebrane.

Jeżeli ktoś uzna, że opisywany problem komunikacyjny to wyolbrzymianie tematu lub jedynie akademickie rozważania nieznajdujące zastosowania w praktyce, to zapewniam, że niniejsze opracowanie nie powstałoby, gdyby nie doświadczenie w naszej pracy zawodowej sytuacji, w których komunikacja, a w zasadzie jej brak i niezrozumienie funkcjonowania osób z określoną niepełnosprawnością, miał negatywne konsekwencje dla tychże osób, gdyż nie mogły prawidłowo uczestniczyć w czynności lub zostały błędnie zrozumiane i ocenione.

Komunikacja jest fundamentalną potrzebą każdego człowieka, bez względu na wiek, zasoby intelektualne czy środowisko, w którym żyje. Stanowi ona warunek sine qua non skutecznej i satysfakcjonującej interakcji z otoczeniem. Komunikacja porządkuje rzeczywistość, nadając jej sens i definiując, znosząc w ten sposób lęk przed nieznanym i niezrozumiałym. Sytuacja, w której komunikacja nie przebiega w sposób prawidłowy generuje frustrację, podnosi poziom lęku, poczucie izolacji i wyobcowania, zniechęca do podejmowania prób wchodzenia w jakiekolwiek relacje – w obawie przed niezrozumieniem.⁶ Komunikacja z osobami z niepełnosprawnością jest więc fundamentalna w ramach postępowań prawnych.

Usuwanie barier i zapewnienie dostępności (w tym w prawidłowej komunikacji i uczestnictwa w czynnościach) dla wszystkich obywateli, w tym przede wszystkich osób doświadczających trudności w percepcji, stanowi jedno z kluczowych zadań państwa urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej. Tymczasem izolacja społeczna, wykluczenie i dyskryminacja osób niepełnosprawnych, osób starszych oraz innych grup, które ze względu na swoje cechy mają trwałe bądź czasowe obniżenie sprawności, pozostaje problemem polskiego społeczeństwa. Dzieje się tak pomimo podejmowanych od lat działań służących przełamywaniu barier pomiędzy niepełnosprawnymi a pełnosprawnymi obywatelami.⁷

Nie tylko wypadek i wózek

Co roku miliony osób na całym świecie doznają różnego rodzaju urazów. Wiele z nich zasila grupę osób z niepełnosprawnością. W Polsce bardzo duża grupa osób doznaje urazów w wyniku wypadków komunikacyjnych. Konsekwencją są liczne urazy rdzenia kręgowego i kończyn, skutkujące niepełnosprawnością ruchową. Już powyższe wskazuje na niepełnosprawność narządu ruchu i kieruje nas w stronę zawężonego spojrzenia na zjawisko niepełnosprawności. Często gdy słyszymy „niepełnosprawność”, to pierwszymi skojarzeniami są wózek oraz wypadek, a przecież jest wiele przyczyn i rodzajów niepełnosprawności.

W samej Preambule Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych z dnia 13 grudnia 2006 r. litera (i) znajduje się zapis o „różnorodności osób niepełnosprawnych”. W przypadku tego samego rodzaju schorzenia powodującego niepełnosprawność, niepełnosprawności będą różnić się między sobą intensywnością i przyczyną. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności z dnia 15 lipca 2003 r.⁸, w Polsce mamy 12 rodzajów niepełnosprawności.

Według różnych źródeł, w Polsce żyje od 3 do 6 milionów osób z różnymi niepełnosprawnościami.⁹ W rzeczywistości może być dużo więcej takich osób – od 4 do 7 mln.¹⁰ Zatem chociaż średnio co piąty Polak to osoba z niepełnosprawnością, to niepełnosprawność nadal jest złożonym problemem społecznym, różnie odbieranym i różnie ocenianym przez społeczeństwo. Z całą pewnością należy jednak zgodzić się z tym, iż działania podejmowane z myślą o osobach niepełnosprawnych są i pozostaną wartością, która przekłada się nie tylko na konkretne, wymierne korzyści, odnoszone przez osoby należące do tej grupy, lecz także służy doskonaleniu zapatrywań społecznych i prospołecznych całego społeczeństwa.¹¹

Chociażby, powstała z myślą o osobach niepełnosprawnych, koncepcja projektowania uniwersalnego przestrzeni, w której się poruszamy, charaktertyzująca się prostotą i intuicyjnością, tak aby sposób korzystania z rozwiązań był łatwy do zrozumienia dla każdej osoby, niezależny od doświadczeń, wieku, wiedzy, znajomości języka czy stopni koncentracji (np. obrazkowe instrukcje) lub charakteryzująca się równym dostępem (rozwiązanie powinno być użyteczne i atrakcyjne dla ludzi o różnych możliwościach fizycznych), służy całemu społeczeństwu, np.: oprócz osób z niepełnosprawnością, kobietom w ciąży, rodzicom z małymi dziećmi, z wózkami, osobom starszym z różnymi ograniczeniami, osobom z chwilową niedyspozycją (np. po lekach, złamaniu nogi), a nawet turystom z bagażem (duże, ciężkie walizki na kółkach).¹²

Odpowiedni kanał komunikacyjny

Według definicji sformułowanej przez WHO, pojęcie niepełnosprawności jest bardzo szerokie¹³ – są to także osoby starsze powyżej 60. roku życia, osoby małoletnie poniżej 5. roku życia, osoby łatwo wpadające w panikę w wyniku np. pożaru lub alarmu itp. – dlatego przestrzeń zaprojektowana uniwersalnie spełni potrzeby wszystkich wymagających wsparcia. Odwołanie się do kwestii projektowania uniwersalnego zawiera w swojej treści Konwencja¹⁴, zgodnie z którą „uniwersalne projektowanie” oznacza projektowanie produktów, środowiska, programów i usług w taki sposób, by były użyteczne dla wszystkich, w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania.

Do definicji konwencyjnej odwołali się wprost w art. 2 pkt 4) twórcy Ustawy o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami z dnia 19 lipca 2019 r.¹⁵ Jak stwierdził bowiem Sofokles, „Niczym to państwo, co jednemu służy”. Tak samo więc niezależnie, czy jest to przestrzeń architektoniczna, czy przestrzeń prawna państwa, służyć ma ona całemu społeczeństwu, w tym także osobom niepełnosprawnym. Każdy obywatel ma mieć więc równy do niej dostęp. Tak w zakresie praw, jak i obowiązków, korzyści oraz odpowiedzialności. Dlatego niezależnie od tego, z jaką niepełnosprawnością mamy do czynienia, to musimy pamiętać, że, jak mawiał Piotr Pawłowski, „za każdą niepełnosprawnością jest człowiek”¹⁶, na którego życie osoby wykonujące zawody prawnicze mają ogromny wpływ w decyzjach, które podejmują.

Godność człowieka jest źródłem podmiotowości prawnej i granicą władzy.¹⁷ Zatem tak jak przestrzeń wokół nas, co nie budzi już żadnego zdziwienia, dostosowywana jest do potrzeb różnych osób, także komunikacja w postępowaniu prawnym musi być dostosowana w każdym zakresie do specyfiki konkretnej osoby, w tym do jej niepełnosprawności. Niepełnosprawności zauważanej i rozumianej szeroko, a nie tylko zawężonej do najbardziej widocznej niepełnosprawności ruchowej. W związku z powyższym można wyprowadzić wniosek, iż dostępność wymiaru sprawiedliwości dla osób niepełnosprawnych to z jednej strony dostępność i otwartość wymiaru sprawiedliwości w kontekście architektonicznym (fizycznym), stosowanie racjonalnych usprawnień, pokonywanie barier, czyli przeszkód lub ograniczeń cyfrowych lub informacyjno-komunikacyjnych, które uniemożliwiają lub utrudniają osobom ze szczególnymi potrzebami udział w różnych sferach życia na zasadzie równości z innymi osobami.

Z drugiej zaś strony to dostępność wymiaru sprawiedliwości w kontekście odpowiedniej komunikacji z osobami z niepełnosprawnościami, rozumianej jako odpowiednie odebranie/przyjęcie od nich informacji kluczowych w postępowaniu, z którymi to osobami komunikacja może być utrudniona lub zniekształcona z uwagi na specyfikę ich niepełnosprawności i przede wszystkim ich funkcjonowania. To dostępność rozumiana jako zapewnienie możliwości pełnego uczestnictwa w postępowaniu. Jeżeli osoba ma zapewniony odpowiedni tzw. kanał komunikacyjny, to ma zapewnione uczestnictwo w czynnościach przed organem.

Z autyzmem przed sądem

Może komuś ciśnie się teraz na usta pytanie, o co tak naprawdę chodzi z tą komunikacją? Najprościej wytłumaczyć to przystępnie na takich oto przykładach. Prawdą jest, że dotychczas wśród statystyk występowania niepełnosprawności dominowała jako przeważająca niepełnosprawność ruchowa, co – jak już wskazano – pokrywa się z ogólnospołecznym zawężeniem pojęcia niepełnosprawności zasadniczo do tej tzw. ruchowej. W ostatnim czasie zauważalna stała się jednak tendencja wzrostowa w rozpoznawaniu innej niepełnosprawności, a co za tym idzie częstszego orzekania o niej w ramach orzecznictwa sprawowanego przez powiatowe zespoły ds. orzekania o niepełnosprawności. Mowa tutaj o całościowych zaburzeniach rozwojowych, powstałych przed 16. rokiem życia, z utrwalonymi zaburzeniami interakcji społecznych lub komunikacji werbalnej, oznaczonej symbolem 12-C, czyli o autyzmie.

Niepełnosprawność ta była bardzo długo mylona z chorobami psychicznymi (02-P) lub z upośledzeniem umysłowym (01-U). W taki bowiem właśnie sposób była diagnozowana i orzekana przez powiatowe zespoły ds. orzekania o niepełnosprawności. Niepełnosprawność ta jest nie tylko trudna do zdiagnozowania, ale jest też bardzo trudna do zrozumienia przez społeczeństwo. W szczególności trudność ta dotyczy zrozumienia sposobu funkcjonowania osób nią dotkniętych. Brak tego zrozumienia powoduje z kolei trudności w komunikacji z tymi osobami i problemy w odczytaniu ich zachowań. Prowadzi to często do wyprowadzania błędnych wniosków, które w postępowaniu przed sądem lub innym organem mogą mieć daleko idące konsekwencje dla tych osób. Co należy podkreślić, określone, czasami bardzo specyficzne zachowania osoby z autyzmem nie wynikają np. z tego, iż osoba została źle wychowana, jest złośliwa, uparta czy nie została czegoś nauczona. Zatem wiedza, jak funkcjonuje osoba z autyzmem, jest bardzo istotna, gdyż dopiero przez jej pryzmat należy oceniać zachowania i zeznania osób z autyzmem. Przez jej pryzmat należy podejmować komunikację z tą osobą.

Miganie hybrydą, czyli zniekształcanie przekazu

Następnym przykładem może być kwestia zapewnienia osobie niesłyszącej tłumacza języka migowego. Z technicznego punktu widzenia spełnieniem wymagań dostępności jest samo zapewnienie korzystania z pomocy takiej osoby (tłumacza). Jednakże osoba niepełnosprawna może nam zgłaszać, że tłumacz jest dla niej niezrozumiały, gdyż „miga” tzw. hybrydą, czyli używa polskiego języka migowego (PJM), systemu językowo-migowego (SJM) oraz cześć wyrazów przekazuje mową palcową (literuje palcami), przez co osoba niepełnosprawna słuchowo nie wszystko rozumie.

Tak więc zapewnienie samego narzędzia komunikacji (tu jest to możliwość skorzystania z tłumacza języka migowego), jako wyraz pokonania bariery informacyjno-komunikacyjnej, nie pozwoli nam na efektywne porozumienie się z osobą z niepełnosprawnością, gdy nie będziemy w stanie zrozumieć funkcjonowania tej osoby. Przekaz, który trafi do nas, a następnie do akt sprawy, będzie zniekształcony. Okaże się, że nie zapewniliśmy tej osobie realnego uczestnictwa w czynności, tj. strona została pozbawiona możności obrony swych praw, gdyż nie rozumiała w części lub w całości kierowanych do niej komunikatów.

Dlatego ustalenie tzw. kanału komunikacyjnego z osobą powinno być pierwszą i podstawową czynnością w sprawie (zbadanie jej potrzeb i wymagań komunikacyjnych). Co do zasady osoba sama zgłaszać będzie organowi swoje potrzeby komunikacyjne. Pozostaje tylko kwestia ich zrozumienia i przyjęcia ich przez organ – np. osoba może wnioskować o skorzystanie z pomocy tzw. osoby przybranej (zamiast tłumacza).

Równość zamiast litości

Dostępny dla osób z niepełnosprawnością wymiar sprawiedliwości – w szerokim znaczeniu tego słowa – to zapewnienie bezpieczeństwa prawnego osobom niepełnosprawnym. Poprzez odpowiednią komunikację i uczestnictwo w czynnościach. Bezpieczeństwo stanowi współcześnie jedną z najważniejszych potrzeb ludzi, szczególnie zaś borykających się z różnymi formami niepełnosprawności. Kwestie prawno-instytucjonalne są więc ważnymi uwarunkowaniami bezpieczeństwa osób niepełnosprawnych. Stworzenie instrumentów normatywnych pozwala osobom niepełnosprawnym dochodzić własnych praw oraz wymagać ich respektowania przez innych.¹⁸

Problematyka niepełnosprawności, ze względu na swoją doniosłość, objęta została prawodawstwem nie tylko krajowym, ale również prawem międzynarodowym i europejskim.¹⁹ Ważną rolę odgrywają w polskim systemie prawa następujące regulacje:

• Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r.²⁰
• Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych z dnia 13 grudnia 2006 r.²¹
• Ustawa o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania z dnia 3 grudnia 2010 r.²² (tzw. ustawa równościowa)
• Ustawa o języku migowym i innych środkach komunikowania się z dnia 19 sierpnia 2011 r.²³
• Ustawa o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami z dnia 19 lipca 2019 r.²⁴

Powyższe przepisy mają kluczowe znaczenie dla równoprawnego traktowania osób z niepełnosprawnością w społeczeństwie, w szczególności w kontekście dostępu do wymiaru sprawiedliwości, rozumianego jako prawo do odpowiedniej komunikacji z wymiarem sprawiedliwości, a przez to prawo do prawidłowego (pełnego) uczestniczenia w czynnościach. Osoby z niepełnosprawnością mają dość litowania się nad nimi. Potrzebują równości, a nie litości i wyręczania. „Nie użalaj się nad osobami niepełnosprawnymi. Traktuj je jak równych sobie, bo tacy są”.²⁵ To wymaga zapewnienia tym osobom równych praw i równych szans w postępowaniach prawnych.

Jak ocenić wiarygodność zeznań?

Omawiany problem prawidłowej komunikacji najlepiej będzie obrazował przykład. Przyjmiemy założenie, że w postępowaniu stroną jest osoba z niepełnosprawnością 01-U, sprzężoną z 12-C; stopień umiarkowany. Osoba taka może mieć trudności z rozumieniem zdań, poleceń, pytań, może być łatwowierna, naiwna, przejawiać problemy komunikacyjne i percepcyjne, semantyczne, przejawiać tendencje do konfabulacji i wypierania swojego stanu zdrowia, co oznacza, iż możliwe jest, że będzie udzielała informacji niezgodnych z rzeczywistym stanem (gdyż nie zrozumie całości pytania, jakiegoś wyrazu lub będzie chciała nawet zaprzeczyć swojej niepełnosprawności itp.). To oznaczać może jednocześnie, iż jest to osoba ze szczególnymi potrzebami komunikacyjnymi, wobec czego na podstawie art. 6 ust. 3 lit. d) Ustawy z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami jest możliwość wnioskowania o zapewnienie jej w czasie czynności procesowych warunków do odpowiedniej komunikacji, czyli np. obecności osoby, która będzie czuwała nad prawidłową komunikacją osoby z wymiarem sprawiedliwości (policją, prokuratorem, sądem, biegłymi), czy np. zadane pytanie przez biegłego zostało dobrze zrozumiane przez osobę z niepełnosprawnością.

Jeżeli taką osobą wspierającą jest np. ojciec badanej osoby, to należy stwierdzić, iż jest on członkiem rodziny i wchodzi w skład naturalnego środowiska życia badanego, w żaden sposób nie będzie więc dystraktorem przeprowadzanych badań. Wręcz przeciwnie, będzie mógł pomóc wyjaśnić biegłemu (policji, prokuratorowi) określone zachowania badanego, badany będzie czuł się bezpiecznie, wypowiedzi badanego nie pozostaną niedopowiedziane, osoba będzie mogła pomóc upewnić się biegłemu, czy badany dobrze zrozumiał pytanie. Kwestia powyższa ma znaczenie na przestrzeni całego postępowania. Dotyczy to także, a może przede wszystkim, np. kontaktu z biegłymi. Z doświadczeń Polskiego Stowarzyszenia na rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną wynika, że biegli sądowi powoływani w sprawach z udziałem osób z niepełnosprawnością intelektualną nie mają doświadczenia w pracy z nimi. Biegli bardzo często opierają się jedynie na ustaleniu ilorazu inteligencji i zakwalifikowaniu osoby do konkretnego stopnia niepełnosprawności intelektualnej. Taka metoda oceny wiarygodności zeznań z pewnością jest niewystarczająca. Konieczne jest przeprowadzenie oceny funkcjonalnej osoby z niepełnosprawnością intelektualną w jej środowisku naturalnym, a nie tylko oceny tego, jak zachowywała się podczas badań w gabinecie lekarskim.²⁶

Powyższe należy odnieść także do badania osób ze spektrum autyzmu. Z dotychczasowego doświadczenia wynika, że nie zawsze powyżej wspomniany wniosek złożony na podstawie art. 6 ust. 3 lit. d) Ustawy z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami jest uwzględniany i realizowany. Musi być na pewno odpowiednio uzasadniony. Przepis, na podstawie którego jest możliwość jego złożenia, reguluje ustawa – jak na razie – o krótkim okresie funkcjonowania. Można się więc domyślać, że aktualne problemy w realizacji praw osób z niepełnosprawnościami mogą wynikać z dotychczasowej praktyki oraz nieznajomości funkcjonowania osób z niepełnosprawnościami. Jak wspomniano na początku, artykuł dotyka problemu powolnej zmiany podejścia do rozumienia i postrzegania osób z niepełnosprawnością jako uczestników postępowań prawnych. Jednakże nie powinno ulegać wątpliwości, że skoro osoba niesłysząca ma możliwość skorzystania z pomocy osoby przybranej w celu komunikacji, to tym bardziej osoba z niepełnosprawnością intelektualną powinna mieć możliwość skorzystania z pomocy osoby bliskiej w komunikacji z organem.

Tak więc ostateczna ocena relacji składanej przez osobę niepełnosprawną intelektualnie wymaga dokładnej analizy poziomu i specyfiki zaburzeń jej procesów poznawczych, w tym właściwości funkcjonowania społecznego osoby.²⁷ Dotyczy to także, naszym zdaniem, osób z całościowymi zaburzeniami rozwoju (autyzm).

Liczą się różne sfery życia

Jak wiadomo, osoby niepełnosprawne intelektualnie nie są jednorodną grupą. Każda z tych osób jest inna pod względem swoich indywidualnych potrzeb czy trudności w funkcjonowaniu. Wyniki testów na iloraz inteligencji, np. WAIS-R (PL), nie są wyznacznikiem niepełnosprawności intelektualnej. Istotna jest obserwacja człowieka oraz sprawdzenie, jak funkcjonuje on w różnych sferach życia. Odnieść to należy także do niepełnosprawności oznaczonej symbolem 12-C. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną (czy z autyzmem) różnią się między sobą w ramach swojej grupy i nie wynika to ze stopnia ich niepełnosprawności. Osoby o tym samym stopniu niepełnosprawności intelektualnej rozwijają się i funkcjonują często na bardzo różnym poziomie.

Duże zróżnicowanie może wystąpić w zakresie procesów orientacyjno-poznawczych, intelektualnych, wykonawczych, ogólnej zaradności, lokomocji, samodzielności, uspołecznienia, odpowiedzialności itp. Różnice indywidualne dotyczą też częstości występowania wad narządów zmysłów (wzroku, słuchu). Zróżnicowanie może również wystąpić w zakresie: percepcji wzrokowej i słuchowej, pamięci, uwagi, wyobraźni przestrzennej, tworzenia pojęć, zdolności rozwiązywania problemów, planowania, rozwoju mowy i wad wymowy, rozwoju motorycznego, koordynacji ruchowej, dojrzałości społecznej, temperamentu, osobowości, rozwoju fizycznego i wad rozwojowych.²⁸

Tak więc niepełnosprawność intelektualna to stan funkcjonowania. Podstawowym problemem są trudności w procesie uczenia się. Chodzi tu o trudności w zdobywaniu wiedzy, umiejętności, w zrozumieniu świata, jak i w funkcjonowaniu społecznym. Niepełnosprawność intelektualna charakteryzuje się więc znacznymi ograniczeniami w funkcjonowaniu intelektualnym (dotyczącym ogólnych zdolności umysłowych, takich jak: rozumowanie, uczenie się, rozwiązywanie problemów) oraz równocześnie w zachowaniach przystosowawczych (koncepcyjnych, jak język, czytanie, pisanie, rozumienie, używanie pojęć: pieniędzy, czasu, liczb, kierowanie swoim postępowaniem); społecznych (jak zdolności interpersonalne, społeczna odpowiedzialność, ostrożność, przestrzeganie praw i zasad), praktycznych (jak umiejętność planowania dnia codziennego, umiejętności zawodowe).²⁹

Jak rozmawiać?

Osoby niepełnosprawne intelektualnie mogą starać się za wszelką cenę zadowolić osobę, z którą rozmawiają, tzn. podczas rozmowy osoba może mówić to, co jej zdaniem słuchacz chce usłyszeć. Osoba taka jest podatna na sugestie, szczególnie w przypadku zadawania pytań wprost. Może konfabulować, przytakiwać lub, w przypadku osób ze spektrum, wypowiadać się za pomocą echolalii bezpośrednich lub odroczonych. W niektórych sytuacjach, takich jak egzekwowanie prawa czy badanie lekarskie, może mieć to swoje poważne konsekwencje. Należy weryfikować odpowiedzi, np. powtarzając każde pytanie w inny sposób. To wymaga jednak poświecenia odpowiedniej ilości czasu (czyli wydłużenia czasu trwania czynności), którego to czasu często biegłym czy organowi prowadzącemu dane postępowanie brakuje (np. nie przewidziano po prostu na to odpowiedniej ilości czasu).

Ponadto niekorzystne jest wielokrotne przesłuchiwanie takich osób (chodzi np. o kolejne badanie przez biegłych tej samej osoby). W trakcie kolejnych przesłuchań może bowiem wzrastać u nich poczucie niezrozumienia oczekiwań, jakie mają osoby przesłuchujące. Chcąc sprostać takim antycypowanym oczekiwaniom, osoba z niepełnosprawnością intelektualną będzie więc skłonna do zmiany kolejnej relacji – przypuszczając, że poprzednia była nieprawidłowa. Brak poczucia odpowiedzialności, bezkrytycyzm oraz słaba znajomość norm społecznych powoduje jednocześnie, że osoba taka nie dostrzega konsekwencji zmian dokonywanych w relacjonowanym opisie zdarzenia.

Zdecydowanie niekorzystne jest także zadawanie pytań otwartych. W przypadku osób niepełnosprawnych intelektualnie należy zatem zdecydowanie dążyć do formułowania pytań bardzo krótkich, konkretnych, wyraźnie dotyczących określonego elementu zdarzenia.³⁰ Podobnie jest w przypadku osób ze spektrum. Dlatego konieczne jest, jak już wspomniano powyżej, przeprowadzenie oceny funkcjonalnej osoby z niepełnosprawnością w środowisku naturalnym tej osoby, a nie tylko oceny tego, jak zachowywała się podczas badań w gabinecie lekarskim.³¹

Deficyt teorii umysłu

Specyfika funkcjonowania osób z ww. zaburzeniami zawsze jest indywidualna u konkretnych osób. Jak czytamy w opracowaniach na ten temat, osoby ze spektrum cechuje deficyt teorii umysłu. Polega to na dużych trudnościach w przybraniu perspektywy innych osób. Osoby ze spektrum nie odczytują pragnień oraz myśli innych osób, co powoduje wiele trudności min.:

• dosłowne rozumienie komunikatów,
• brak rozumienia fikcji,
• duże problemy w interpretowaniu emocji oraz stanów mentalnych innych osób na podstawie mimiki,
• w mowie spontanicznej osoby z ASD³² rzadko używają słów, które odnoszą się do stanu umysłu, takich jak: myśleć, wyobrażać sobie, wiedzieć,
• nierozumienie udawania, ale także nie mają umiejętności udawania,
• brak identyfikowania obszaru oczu i twarzy jako ważnego źródła informacji na temat emocji, a także stanów umysłu,
• rozumienie jedynie prostych związków między emocjami a wydarzeniami,
• brak zrozumienia złożonych przyczyn emocji,
• brak różnicowania między tym, że coś stało się przypadkiem, a tym, co ktoś zrobił coś celowo,
• brak zrozumienia, kiedy ktoś zwodzi, oszukuje, manipuluje,
• trudności z empatią, rozumieniem motywacji oraz przekonań innych ludzi.³³

Deficyt teorii umysłu bez wątpienia ma ogromy wpływ na społeczne funkcjonowanie osoby z ASD, ale nie tylko. Brak zdolności do przewidywania zagrożeń, nierozumienia intencji innych osób niosą ze sobą szereg problemów również w obszarze seksualności osób w spektrum. Osoby te częściej stają się ofiarami przemocy seksualnej, naruszają granice intymności innych osób lub stają się sprawcami przestępstw na tle seksualnym.

Kolejną cechą jest zaburzenie funkcji wykonawczych, oznaczające trudności z planowaniem i organizacją, z rozumieniem szerszej perspektywy i elastycznością w rozwiązywaniu problemów, a także z determinacją w pozyskiwaniu informacji. Żyjąc „chwilą obecną” i nie zastanawiając się nad tym „co będzie, jeśli” osoby takie często nie potrafią dostrzec szerszego kontekstu swych działań i tego, jakie będą ich konsekwencje czy niebezpieczeństwa. Nie dostrzegają całości sytuacji. Niejednorodny rozwój osób z ASD jest bardzo niepokojący dla innych ludzi, którzy nie rozumieją, jak można być np. wysoce inteligentną jednostką i wykazywać znaczące niedobory w innych dziedzinach.³⁴

Z badań wynika, że ok. 75 proc. osób z autyzmem to jednocześnie osoby z niepełnosprawnością intelektualną (sprzężenie niepełnosprawności). W literaturze fachowej wskazuje się, że ze względu na ich silne reakcje lękowe wobec nowych ludzi i sytuacji należy dążyć do tego, by przy czynności obecna była osoba znajoma i akceptowana przez osobę niepełnosprawną (np. rodzic tej osoby). Ze względu na zaburzenia komunikacji niewerbalnej, do oceny wiarygodności relacji osób autystycznych nie można też stosować kryterium wiarygodności zeznań, jakim jest adekwatność wyrażanych przez osobę emocji do relacjonowanych treści.³⁵

Rozumienie specyfiki funkcjonowania osób z ASD, ich deficytów (teorii umysłu czy deficytów w komunikacji werbalnej i niewerbalnej) jest niezmiernie ważne w sytuacji, gdy osoby te stają się podmiotem w postepowaniach prawnych. Wielość stereotypów dotyczących np. osób z niepełnosprawnością intelektualną czy brak profesjonalnej wiedzy o funkcjonowaniu osób ze spektrum przyczynia się do tego, że odmawia się tym osobom prawa do uczestnictwa w przesłuchaniach lub dosłownie (literalnie) traktuje się ich wypowiedzi. Niejednokrotnie dochodzi też do sytuacji, gdzie sprawy z ich udziałem w charakterze ofiar lub świadków są po prostu umarzane.

Łamanie prawa, w tym Konstytucji RP

Z uwagi na powyższe, niezmiernie ważne jest zapewnienie odpowiedniej komunikacji (np. odpowiednich warunków badania) takim osobom przy czynnościach procesowych, np. poprzez udział w badaniu osoby bliskiej (rodzica, osoby przybranej, tłumacza języka migowego – wszystko zależy od rodzaju niepełnosprawności). Jest to także wyraz realizacji przepisów prawa polskiego w zakresie dostępu do wymiaru sprawiedliwości dla osób ze szczególnymi potrzebami komunikacyjnymi.

Zgodnie bowiem z Konstytucją RP z dnia 2 kwietnia 1997 r., wszyscy obywatele mają konstytucyjne prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny (art. 32 Konstytucji RP), a każdy ma prawo do poszanowania i ochrony jego godności (art. 30 Konstytucji RP). W przypadku osób niepełnosprawnych państwo zobowiązane jest do zapewnienia im szczególnej opieki zdrowotnej (art. 68 ust. 3 Konstytucji RP) oraz pomocy w zabezpieczeniu egzystencji, przysposobieniu do pracy i komunikacji społecznej (art. 69 Konstytucji RP). Brak zapewnienia odpowiedniej formy komunikowania się osobie ze specjalnymi potrzebami w zakresie komunikacji stanowi naruszenie praw konstytucyjnych osoby. Jest m.in. jej dyskryminowaniem w zakresie dostępu do wymiaru sprawiedliwości, które w konsekwencji narusza jej prawa obywatelskie, w tym przede wszystkim prawa człowieka, a w szczególności prawo do obrony swoich praw w postępowaniu.

Należy wskazać, że art. 3 pkt 1) Ustawy o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania z dnia 3 grudnia 2010 r. wskazuje, że przez dyskryminację bezpośrednią rozumie się sytuację, w której osoba fizyczna ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną jest traktowana mniej korzystnie niż jest, była lub byłaby traktowana inna osoba w porównywalnej sytuacji. Jeżeli z uwagi na niepełnosprawność osoba nie ma zapewnionej odpowiedniej komunikacji z sądem i przy innych czynnościach procesowych, czyli jest mniej korzystnie traktowana niż osoby w podobnym postępowaniu (które nie mają problemów komunikacyjnych i percepcyjnych wynikających z niepełnosprawności), to tym samym dochodzi do dyskryminacji osoby w postępowaniu sądowym i naruszenia ww. przepisu ustawy.

Ponadto przepisy Ustawy z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami stanowią o zapewnieniu osobom niepełnosprawnym wnioskowanej przez nich formy pomocy przy czynnościach procesowych – w taki sposób, aby były one zrozumiałe dla tej osoby i chroniły jej interesy i prawa. Nie zapominajmy dodatkowo o Ustawie o języku migowym i innych środkach komunikowania się z dnia 19 sierpnia 2011 r.³⁶ w przypadku osób z niepełnosprawnością słuchową, która daje możliwość skorzystania chociażby z pomocy tzw. osoby przybranej. Tym samym przeprowadzenie badania przez lekarza biegłego sądowego osoby z niepełnosprawnością 03-L, mającej być poddanej badaniu, w obecności osoby przybranej, nie powinno być niczym wyjątkowym (powinno być standardem). Jest to po prostu realizacja prawa do prawidłowej komunikacji z wymiarem sprawiedliwości, wynikającego z obowiązujących przepisów.

Rzeczywistość potrafi jednak być inna. Znane są nam przypadki, gdy osoba niesłysząca zmuszona była czytać z ust lekarzowi biegłemu sądowemu, gdyż nie dopuszczono do badania osoby przybranej. W ten sposób może dochodzić do błędów w komunikacji, mających wpływ na wyniki badania, co ma następnie kluczowe znaczenie dla sytuacji procesowej strony postępowania. Dobrą praktyką, z którą w ostatnim czasie spotkał się jeden z autorów niniejszego artykułu, jest sytuacja, gdy sąd w postanowieniu o przeprowadzeniu badania przez biegłych wskazuje wprost obok osoby badanego także osobę przybraną, jako uczestnika badania w celu komunikacji z badanym.

W rozważaniach o przepisach prawa nie można pomijać także Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, która została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 13 grudnia 2006 r. w Nowym Jorku, i która ma za zadanie popierać, ochronić i zapewniać pełne i równe korzystanie ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności przez wszystkie osoby niepełnosprawne oraz popierać poszanowanie ich przyrodzonej godności. Zgodnie z artykułem 13. Dostęp do wymiaru sprawiedliwości: Państwa Strony zapewnią osobom niepełnosprawnym, na zasadzie równości z innymi osobami, skuteczny dostęp do wymiaru sprawiedliwości, w tym poprzez wprowadzenie dostosowań proceduralnych i dostosowań odpowiednich do ich wieku, w celu ułatwienia skutecznego udziału, bezpośrednio lub pośrednio, zwłaszcza jako świadków, we wszelkich postępowaniach prawnych, w tym na etapie śledztwa i innych form postępowania przygotowawczego. Rząd Polski podpisał Konwencję 20 marca 2007 r., natomiast ratyfikacja Konwencji przez Polskę miała miejsce 6 września 2012 r. Wiążącym w stosunkach wewnętrznych prawem Konwencja stała się z chwilą jej ratyfikacji przez Prezydenta RP.³⁷

Każdy ma prawo do obrony

Podsumowując, należy wskazać, że skuteczny dostęp do wymiaru sprawiedliwości dla osoby z niepełnosprawnością (w zależności od rodzaju niepełnosprawności) to m.in. możliwość skorzystania z obecności np. osoby bliskiej (matki, ojca, rodzeństwa) przy badaniu (w kontakcie z wymiarem sprawiedliwości), która zna i rozumie zachowania badanego jako osoby niepełnosprawnej (szczególnie gdy jest to osoba z orzeczeniem z symbolem 01-U lub 12-C). To także możliwość uczestniczenia w sposób świadomy w postępowaniu (rozumiemy wszystko i jesteśmy rozumiani, mamy możliwość przedstawienia rzeczywistości taką, jaka ona jest, przedstawienia informacji, które są obiektywne, bez zniekształcenia z uwagi na problemy komunikacyjne i percepcyjne). Ze strony wymiaru sprawiedliwości jest to zaś kwestia rozumienia funkcjonowania danej osoby z konkretną niepełnosprawnością. Trudności takich, jak opisane powyżej doświadczają, także osoby z niepełnosprawnością np. 02-P, 03-L czy 10-N, czyli mające problemy ze słuchem, z mową, percepcją.

Przy wykluczeniu możliwości skorzystania z obecności osoby bliskiej w postępowaniu niezbędne jest rzetelne zebranie informacji dotyczącej funkcjonowania osoby z niepełnosprawnością intelektualną lub sprzężoną. Dr Elżbieta Pieńkowska i dr Izabela Fornalik w poradniku dla profesjonalistów „Przesłuchanie małoletniego świadka w postępowaniu karnym” (Rozdział 7. „Przesłuchiwanie świadków z niepełnosprawnością intelektualną”) wskazują na różne kategorie informacji istotnych w kontekście przeprowadzenia przesłuchania osoby z niepełnosprawnością intelektualną.³⁸

Należy pamiętać, że niezapewnienie osobie skutecznego udziału w postępowaniu może prowadzić np. w postępowaniu cywilnym do nieważności postępowania z uwagi na art. 379 pkt 5) k.p.c., gdyż osoba zostaje pozbawiona możności obrony swych praw. Nie może ulegać wątpliwości, że tak się dzieje, gdy osoba nie jest w stanie samodzielnie zrozumieć w całości i prawidłowo komunikatów do niej kierowanych w postępowaniu sądowym z uwagi na swoją niepełnosprawność i specyfikę funkcjonowania, przez co nie może udzielać zgodnej z rzeczywistością informacji, a dotychczas przedstawione informacje dotknięte mogą być zniekształceniami przekazowymi. Gdy osoba nie uczestniczy w sposób pełny i świadomy w postępowaniu (gdy pozostawiona jest sama sobie), to nie ma przez to możliwości obrony swoich praw. Strona przeciwna w sporze, będąca np. osobą bez niepełnosprawności, ma zaś możliwość w pełni wykorzystywać swoje zmysły i możliwości. Następuje w takim wypadku niedopuszczalne zróżnicowanie praw stron postępowania.

W zakresie prawa karnego brak zapewnienia osobie prawidłowej komunikacji oraz prawidłowego uczestnictwa w czasie prowadzonych czynności będzie stanowiło podstawę chociażby do zarzutu naruszenia prawa do obrony.

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną stanowią bardzo zróżnicowaną grupę i bardzo duże wyzwanie dla wymiaru sprawiedliwości. W zależności od stopnia niepełnosprawności, osoby te mają różne możliwości komunikacyjne. Odbiorca musi wykazywać się dużą elastycznością, mieć odpowiednią wiedzę dotyczącą funkcjonowania danej osoby, ale również znać system komunikacyjny, jakiego używa (np. symbole PCS, PIC, Blissymbols, Makaton, komunikatory). Biegli sądowi, prokuratorzy czy sędziowie muszą więc docelowo wyposażyć się w wiedzę często wykraczającą poza ich zawodową wiedzę prawną. Powyższe rozważania nie wyczerpują oczywiście w całości przedstawionego problemu. W szczególności – jak wspomniano już na samym początku niniejszego opracowania – jest to kwestia, która dopiero powoli kształtuje się w praktyce. Jest to powolne zmienianie podejścia do rozumienia i postrzegania osób z niepełnosprawnością jako uczestników postępowań prawnych. Każda tego typu sprawa jest zawsze indywidualna, dlatego zalecana jest każdorazowo wnikliwa analiza i indywidualne podejście do niej.

Informacja o autorach

Radca prawny dr Michał Urban

Ukończył studia prawnicze na Wydziale Prawa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. W 2012 r. ukończył z wyróżnieniem podyplomowe studia z zakresu zarządzania zasobami ludzkimi, uzyskując tytuł menedżera HR. Od 2006 r. merytorycznie związany z pracą z osobami zagrożonymi wykluczeniem lub wykluczonymi, w szczególności osobami z niepełnosprawnością. W latach 2011-2015 członek Powiatowej Społecznej Rady ds. Osób z Niepełnosprawnością działającej przy Prezydencie Miasta Gdyni. W latach 2011-2017 członek Komisji Ekspertów ds. Osób z Niepełnosprawnością przy Rzeczniku Praw Obywatelskich. Prowadzi kancelarię prawną. Szczególnym zainteresowaniem darzy prawo dotyczące osób z niepełnosprawnością, prawo pomocy społecznej oraz prawo antydyskryminacyjne. Specjalizuje się w sprawach dotyczących rent i orzeczeń dla osób z autyzmem i niepełnosprawnością intelektualną. Doświadczony trener, szkoleniowiec i prelegent. Długoletni pracownik merytoryczny, pracujący bezpośrednio z osobami z niepełnosprawnością. Od wielu lat współpracuje ze Stowarzyszeniem Przyjaciół Integracji, z Fundacją Integracja, Fundacją -PFPDN- Echo oraz innymi organizacjami działającymi na rzecz osób z niepełnosprawnością.

Radca prawny Katarzyna Urban

Ukończyła studia prawnicze na Wydziale Prawa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. W 2013 r. ukończyła podyplomowe studia „Prawo medyczne dla prawników” na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Mediator. Posiada bogate doświadczenie w ramach Kancelarii Radcy Prawnego, pomocy prawnej osobom wykluczonym lub zagrożonym wykluczeniem, jak też doświadczenie w pracy w organach ścigania.

Mgr Marta Wilamowska

Psychoterapeuta i seksuolog w procesie certyfikacji. Doświadczenie zdobyła odbywając staż w Poradni Seksuologicznej i Patologii Współżycia oraz w Zakładzie Seksuologii Klinicznej Instytutu Seksuologii PTS w Warszawie. Członek Polskiego Towarzystwa Poznawczo-Behawioralnego. Indywidualną psychoterapię prowadzi w nurcie poznawczo-behawioralnym. Na co dzień pracuje z osobami z niepełnosprawnością intelektualną i w spektrum autyzmu. Wiedzą i doświadczeniem dzieli się podczas wystąpień i szkoleń dotyczących seksualności osób z niepełnosprawnością intelektualną.

Literatura

1. Attwood T., Henault I., Dubin N., Seksualność osób z autyzmem w kontekście prawnym, Gdańsk 2015
2. Chauvin T., Edukacja Prawnicza, nr 1(175) rok akademicki 2019/2020
3. Fornalik I, Mam autyzm. Mam seksualność. I co dalej? Łódź 2017
4. Gorajewska D., Fakty i mity o osobach z niepełnosprawnością, Warszawa 2006
5. Gorajewska D. (red), Poznajemy ludzi z niepełnosprawnością, Warszawa 2007
6. Jaśkiewicz-Obydzińska T., Wach E., Trudny świadek: niepełnosprawny intelektualnie
7. Krzewniak D., Bezpieczeństwo osób niepełnosprawnych, O bezpieczeństwie i obronności, nr 1(1)/2015
8. Kowalski K., Włącznik. Projektowanie bez barier
9. Majka P., Rydzewska M., Wielba I., Zatrudnienie osób niepełnosprawnych. Aspekty prawne i podatkowe, Warszawa 2018
10. Szymczuk E., Symbol niepełnosprawności. Co oznacza?
11. Waszkielewicz A.M. (red.), Polska droga do Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych ONZ, Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego, Kraków 2008
12. Woronowicz S., Niepełnosprawność – wybrane zagadnienia społeczne i prawne, Biuro Analiz i Dokumentacji Kancelarii Senatu, Warszawa 2014

Strony www (dostęp na dzień 30.03.2021 r.)

1. Raport alternatywny z realizacji Konwencji o prawach osób z niepełnosprawnościami
2. Ile jest osób z niepełnosprawnościami w Polsce?
3. Włącznik. Projektowanie bez barier
4. Trudny świadek: niepełnosprawny intelektualnie
5. Przesłuchanie małoletniego świadka w postępowaniu karnym. Poradnik dla profesjonalistów (plik PDF, 3,94 MB)

Inne

1. World Health Organization’s International Classification of Functioning, Disability and Health, 2000
2. 18 zasad pomocnych w kontaktach z osobami niepełnosprawnymi. Urząd Miasta Gdyni 2008
3. Osoba z niepełnosprawnością intelektualną w pracy. Poradnik dla pracodawców. Warszawa 2019
4. Osoba z niepełnosprawnością intelektualną w postępowaniach sądowych i przed innymi organami. Poradnik praktyczny. Warszawa 2015
5. Rządowy projekt ustawy o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami z dnia 27.06.2019 r. Druk nr 3579. Uzasadnienie

Akty prawne

1. Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. Nr 78, poz. 483
2. Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych z dnia 13 grudnia 2006 r., Dz.U. z 2012 r., poz. 1169 ze zm.
3. Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, tj. Dz.U. z 2020, poz. 426 ze zm.
4. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności z dnia 15 lipca 2003 r., tj. Dz.U. z 2018 r., poz. 2027 ze zm.
5. Ustawa o języku migowym i innych środkach komunikowania się z dnia 19 sierpnia 2011 r., tj. Dz.U. z 2017 r., poz. 1824
6. Ustawa o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania z dnia 3 grudnia 2010 r., tj. Dz.U. z 2020 r., poz. 2156
7. Ustawa o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami z dnia 19 lipca 2019 r., tj. Dz.U. z 2020 r., poz. 1062

Przypisy

© Copyright by Michał Urban, Katarzyna Urban. Materiał opracowany w: Urban Legal Kancelaria Radcy Prawnego Michał Urban. Wszelkie prawa autorskie zastrzeżone. Konsultacja naukowa i współpraca: Marta Wilamowska. Publikacja: Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji.