Schizofrenia bez stereotypów

Po raz pierwszy pojawiła się w 1860 roku jako jednostka chorobowa pod nazwą: otępienie wczesne. Jako schizofrenia  funkcjonuje dopiero od 1911 roku. Nazwa pochodzi od greckich słów schizo 'rozszczepić' i fren 'umysł wola, serce'.

Przyczyny i objawy

Choroba najczęściej pojawia się pomiędzy 16. a 30. rokiem życia i jest zespołem zaburzeń psychicznych. Ostatecznie jej przyczyny nie zostały jeszcze wyjaśnione, choć zalicza się do nich: czynniki genetyczne, biochemiczne, zmiany struktury mózgu, zakażenia wirusowe, zaburzenia autoimmunologiczne oraz czynniki psychologiczne i społeczne (na przykład atmosfera uczuciowa w rodzinie wychowującej dziecko). Początek choroby może być nagły, powolny bądź nerwicowy. 

1. Początek nagły - otoczenie obserwuje nagłe zmiany w zachowaniu, np.: silny atak podniecenia, lęku, osłupienia, rozkojarzenia, urojenia lub omamy. W niektórych wypadkach może dojść do samookaleczenia. 
2. Początek powolny - otoczenie nie zauważa gwałtownej zmiany w zachowaniu. Różnice są wyczuwalne w sferze kontaktów interpersonalnych. Zwykle zachowanie osoby chorej jest nieadekwatne do sytuacji, jednak raczej nie budzi ono niepokoju, ponieważ traktowane jest jako roztargnienie. 
3. Początek nerwicowy - pojawiają się objawy charakterystyczne dla nerwic, na przykład zachowania hipochondryczne, neurasteniczne czy histeryczne. Objawy występujące w schizofrenii charakteryzują się dodatkowo apatią czy odcięciem od świata. Symptomy schizofrenii są różne u różnych osób - od łagodnych po poważne. Aby właściwie postawić diagnozę i rozpoznać schizofrenię, wymagana jest wizyta u specjalisty. Nikt poza psychiatrą takiej diagnozy nie może postawić. Lekarz psychiatra rozpoznaje schizofrenię na podstawie obecności charakterystycznych objawów.  Przy stawianiu diagnozy bardzo ważne jest wykluczenie innych chorób, które mają podobne objawy (np. nadczynności tarczycy, nowotworów albo urazowego uszkodzenia mózgu) oraz wykluczenie zatrucia lekami albo narkotykami. 

Leczenie

Przez wiele lat stosowano leki, które dawały objawy uboczne (m.in.: pocenie się, senność). Od kilku lat na rynku są leki drugiej generacji, które nie dają objawów niepożądanych (decyzją Ministerstwa Zdrowia w większości są pełnopłatne). Mogą wpływać na osłabienie halucynacji i urojeń oraz pomóc w zachowaniu logicznego myślenia. Leczeniem jest też psychoterapia indywidualna, grupowa i rodzinna. Spotkania dają zrozumienie i uspokojenie, sugestie, jak radzić sobie z emocjonalnymi aspektami zaburzenia i prowadzić mniej stresujące życie. Ważne jest, by rodziny dużo wiedziały o chorobie - nie ulegały stereotypom, niosły właściwą pomoc i zapewniały odpowiednie warunki życia. W chorym należy podtrzymywać samodzielność i postawy społeczne.  Jeśli objawy choroby są ciężkie, chory jest hospitalizowany. Elektrowstrząsy stosuje się tylko w przypadkach, gdy zagrożone jest życie pacjenta. Ostre objawy schizofrenii udaje się trwale złagodzić u 30--40 proc. pacjentów. 

Postaci kliniczne schizofrenii

W zależności od rodzaju i nasilenia objawów wyróżnia się kilka postaci klinicznych schizofrenii. Do najczęściej spotykanych zalicza się: schizofrenię prostą, paranoidalną, hebefreniczną i katatoniczną. Do typowych objawów możemy zaliczyć: 

• urojenia, czyli błędne przekonania, które nie mają podstaw w rzeczywistości. Osoby chore mogą myśleć, że ktoś je śledzi, podsłuchuje myśli lub "wkłada" im je do głowy,
• omamy, halucynacje, spostrzeżenia zmysłowe mają charakter realnych doznań, np. omamów słuchowych, węchowych, wzrokowych, smakowych,
• rozpad osobowości - uczucia nie odpowiadają myślom chorego, a wyraz twarzy nie pasuje do myśli i wypowiedzi, 
• zaburzenia uczuciowe, np.: pozorne zobojętnienie albo trudne do opanowania wybuchy emocji, ambiwalencja uczuciowa,
• zaburzenia odczuwania własnej osoby - utrata kontaktu z własną osobowością sprzed choroby; chory czuje się obco i sztucznie, tak jakby uległ jakiejś głębokiej i nieodwracalnej zmianie albo jakby zmienił się otaczający go świat.

Poza tym u chorego charakterystyczny jest brak motywacji, zamykanie się w sobie, występują trudności w nauce i pracy, utrata kontaktu z rzeczywistością. Zaburzenia w toku myślenia mogą sprawić, że ludzie chorzy na schizofrenię, czują się zagubieni. W rozmowie mogą nieoczekiwanie przeskakiwać z tematu na temat, który zwykle nie ma nic wspólnego z poprzednim. Niektórzy mogą tworzyć nowe słowa albo mówić niemożliwym do zrozumienia językiem. Wymienionym objawom może towarzyszyć niepokój. Chory może uważać, że został obdarzony specjalną misją na przykład zbawienia świata (urojenia wielkościowe), a w jej realizacji przeszkadzają mu wysłannicy szatana, którzy za wszelką cenę chcą go zabić (urojenia prześladowcze), pacjent może słyszeć odgłosy szatańskie. Istoty te chcą go zabić i wtrącić do piekieł (omamy słuchowe). Wszyscy ludzie wiedzą o misji, jaką ma do spełnienia, a na ulicy przechodnie pokazują mu różne znaki, posługując się tajemnymi słowami i gestami. Opisując chorobę, używamy zwrotu "może", ponieważ nie każdy z wymienionych objawów musi wystąpić. Może wystąpić ich kilka, mogą wystąpić pojedynczo albo pojawiać się na przemian. A w zależności od tego, jaką postać przybiera schizofrenia, takie objawy będą dominowały. 

Jakie są zalety samopomocy?

Krzysztof Morawski, Warszawski Dom Pod Fontanną: 
"Człowiek chory na schizofrenię często jest odrzucany przez otoczenie, więc fakt, że może rozmawiać o swoich problemach z tymi, którzy doskonale wiedzą, co czuje i przeżywa, bo sami tego doświadczają, jest wartością samą w sobie.  W grupie samopomocy ludzie mogą wymieniać doświadczenia na temat tego, jak sobie radzić z chorobą. Mogą również usłyszeć wiele cennych rad życiowych, bo każdy w grupie jest bogaty własnymi doświadczeniami i ma się czym dzielić.  Może największą zaletą samopomocy jest to, że ludzie się otwierają. Mając pewność, że nie muszą konkurować, mogą poczuć się ważni i bezpieczni. Mogą od grupy dostać szansę, że zostaną zauważeni i docenieni. Tego często nie otrzymują w domu."

Mity

Ze schizofrenią związanych jest wiele mitów. Jedną z największych niedorzeczności jest myślenie o schizofrenii jako o chorobie zaraźliwej. 
Do najczęściej spotykanych mitów należy również postrzeganie osób chorych jako agresywnych i niebędących w stanie funkcjonować w społeczeństwie. Oczywiście może się tak zdarzyć, że halucynacje czy urojenia wyzwolą w chorych ataki agresji, ale rzadko kiedy kończą się one czynami. Nie występują ponadto częściej niż liczba ataków agresji przypadająca na zdrowych członków społeczeństwa. Chorzy mogą zachowania agresywne kierować wobec siebie. Dzieje się tak dlatego, że nie potrafią poradzić sobie z natłokiem myśli, informacji i wrażeń, jakie ich nachodzą. 
Większość objawów jest dla chorego przykra, a czasami trudna do zniesienia. Trudno mu zrozumieć, co się dzieje z jego mózgiem, nie jest w stanie samodzielnie opanować myśli. Osoby chore na schizofrenię mówią, że to, co przeżywają jest przede wszystkim wielkim cierpieniem.  Stereotypem jest też postrzeganie osób ze schizofrenią jako upośledzonych umysłowo. Nie jest to prawdą, może oczywiście się tak zdarzyć, ale jest to rzadkość. Z odpowiednimi lekarstwami, wsparciem społeczno-środowiskowym i fachową psychoterapią wiele osób cierpiących na schizofrenię może swobodnie funkcjonować. Mając do dyspozycji wymienione rodzaje wsparcia chorzy na schizofrenię mogą żyć niezależnie, pracować, mieć rodzinę i przyjaciół. Ponieważ choroba rozpoczyna się po 18. roku życia, zwykle skończyli już szkołę, są w trakcie studiów albo pracują. Mają już swoje zainteresowania i nierzadko bogate życie duchowe. 

Pomoc sąsiedzka

Rozmowa z Krzysztofem Hanulakiem i Krzysztofem Morawskim, członkami kolegium redakcyjnego kwartalnika "Na Tak", wydawanego przez Warszawski Dom Pod Fontanną.

Jestem sąsiadką jednego z Panów, boję się zacząć rozmowę. W jaki sposób zacząć?
KM: Wystarczy nawiązać w ogóle jakąkolwiek rozmowę...
KH: Prawdopodobnie zna Pani tego człowieka. Należałoby zacząć od sprawdzenia, na ile jest on kontaktowy, jak sobie radzi z chorobą. Czy żyje w innym świecie, czy rozumuje logicznie. Trzeba znaleźć jakieś punkty wspólne. Zależy też, czy on Pani przeszkadza, czy krzyczy, grozi lub gromadzi jakieś rzeczy. 

A jeżeli go nie znam?
KH: Powiem o sobie. Wydawało mi się, że wszyscy mnie prześladują. Wierzyłem w istnienie spisku skierowanego przeciwko mojej osobie. Musiałem wyprowadzić się z własnego mieszkania. Krzyczałem po nocach. Sąsiadka nie chciała ze mną rozmawiać, obawiała się mnie. A teraz, po kilku latach, mamy złote życie. Powiedziała, że moglibyśmy mieszkać obok siebie następne czterdzieści lat.  Te wzajemne relacje zależą od tego, jak człowiek potrafi sobie radzić z chorobą. Od nas chorych również zależy, jak ludzie będą nas postrzegać.
KM: W naszym społeczeństwie choroba psychiczna jest tematem tabu.  Z osobą cierpiącą psychicznie nawet ludzie bardzo bliscy nie podejmują rozmowy na temat świata jego emocji. I to jest bardzo złe, bo kiedy potrzebujemy wsparcia drugiej osoby, kiedy jesteśmy w kryzysie i chcielibyśmy porozmawiać o tym "co nam w duszy gra", to nie ma z kim.  Wielu hospitalizacji można by uniknąć, gdyby między sąsiadami istniała wymiana informacji. Cóż, ale nawet w rodzinie tak się czasami nie dzieje. 

Czy mogę wprost pytać sąsiada o chorobę, o głosy w nocy? Jak rozmawiać, żeby nie zranić?
KH: Bałbym się takiego pytania ze strony sąsiadki i odpowiedziałbym coś bardzo ogólnikowego, bo tak się powinien zachować człowiek, który jeszcze kontroluje swoje zachowania. Jeśli ktoś wierzy w swoje urojenia, to może być trudny w rozmowie.
KM: Wydaje mi się, że trzeba podejść, jak do każdego innego sąsiada. Jeżeli w nocy hałasuje, to sprawia kłopot innym mieszkańcom. Jest rzeczą normalną, że takiej sytuacji nie akceptujemy i wtedy pytajmy: dlaczego w nocy sąsiad tak hałasował?  Może to stać się początkiem jakieś odmiany w relacjach sąsiedzkich. Może w bardziej ludzkim kierunku.
KH: Zależy, jakie relacje mamy ze swoimi sąsiadami. Jeśli z każdym zamieniamy choćby kilka zdań od czasu do czasu, to połowę problemu rozwiązaliśmy. Ale dobra wola musi być po obu stronach.
KM: Mnie się wydaje, że więzi sąsiedzkie, to nie jest kwesta chory-zdrowy, lecz sposób ludzkiego porozumienia się.

Co to znaczy pomóc osobie chorej psychicznie?
KH: Wszystko zależy od nasilenia objawów. Czasami trzeba człowieka umieścić w szpitalu. Jeśli chory nie chce brać leków, trzeba go umieścić  w jakimś ośrodku albo przynajmniej skierować do lekarza, który przekona, żeby brał leki. A przede wszystkim trzeba starać się w miarę możliwości traktować go normalnie.
KM: Dla mnie, pomoc oznacza np. żeby ksiądz proboszcz udostępnił salę katechetyczną raz w tygodniu dla grupy samopomocy. To byłaby konkretna pomoc. A jeśli nie ksiądz to może kierownik klubu dzielnicowego. Marzy mi się, by w ten sposób powstała cała sieć samopomocy i co ważne, nie-związana z resortem zdrowia, z przychodniami, szpitalami, ale będąca inicjatywą oddolną.
KH: I żeby nie było tak, że gdy idę szukać pracy, to pracodawca, słysząc:  "dolegliwości psychiatryczne" - z góry odmawia lub zbywa mnie, odpowiadając: "zadzwonimy". W taki sposób szukałem pracy przez rok.

70 proc. ludzi boi się psychiatry, jak pokonywać taki lęk?
KH: Wizyta u psychiatry nie łączy się z bólem, przynajmniej tym fizycznym. To nie chirurg ani dentysta. Choroba na pewno zubaża człowieka, ale z drugiej strony cierpienie może nieść pozytywne wartości. Jest częścią życia. Psychoza nie musi oznaczać wyroku na całe życie. To jest pewien etap w życiu, więc trzeba podejść do tego pragmatycznie; coś się stało, to idę do specjalisty, który da mi na to lekarstwo.  Wiele zależy od lekarza pierwszego kontaktu. Na ile taki lekarz dostrzeże potrzeby swoich pacjentów i potrafi wyłapywać pierwsze symptomy choroby, aby szybko skierować do specjalisty.
KM: Dzięki mojej chorobie trafiłem na psychoterapię i przez to bardzo wiele zyskałem. To była szczęśliwa odmiana w moim życiu. Mam dużą wiedzę, dzięki której znacznie łatwiej funkcjonuje mi się na co dzień. Więc powinienem być wdzięczny chorobie... 

Rozmawiała: Katarzyna Cichosz

Szkodliwi politycy

Katarzyna Borysewicz, Poradnia Zdrowia Psychicznego SP ZZOZ w Gryficach: 
"Czynnikiem sprzyjającym dyskryminacji osób chorych jest częste używanie słów: "schizofrenia", "schizofrenik" czy "schizofreniczny" w języku polityków. Utożsamianie schizofrenii  z nielogicznością jest bardzo częstym elementem ich wypowiedzi i z całą pewnością umacnia negatywny stereotyp chorych na schizofrenię. Określenia takie odgrywają rolę obelgi, a ich używanie ma na celu zdyskredytowanie oponenta i poddanie w wątpliwość jego dyspozycji intelektualnych.  Można domniemywać, że negatywny stosunek polityków do chorujących na schizofrenię wpływa na decyzje o pomocy świadczonej przez państwo na rzecz osób chorych.  Dyskryminowanie chorych przez osoby powszechnie znane opinii publicznej i piastujące wysokie stanowiska, nawet jeśli jest nieprzemyślane, może mieć znaczący, negatywny wpływ na stosunek społeczeństwa do osób cierpiących na schizofrenię. Nie należy również ignorować faktu, że politycy są postrzegani przez wielu odbiorców jako osoby znaczące i stanowią wzór do naśladowania."

Dlaczego boimy się chorych psychicznie?

Bożena Winch, psycholog, psychoterapeuta: 
"Głównie dlatego, że chorzy psychicznie są nieprzewidywalni. Ich zachowanie jest tak trudne do zrozumienia, że wywołuje lęk. Najprostsza sprawa: jeśli ktoś idzie ulicą i mówi do siebie, można uznać, że jest zmęczony. Ale kiedy się okazuje, że mówi rzeczy kompletnie niezrozumiałe, wzbudza to niepokój. Gdy ktoś stanie w twoich drzwiach z nożem, to się wystraszysz. Nie mówię o szalejącej przestępczości, tylko o pewnych standardach zachowań.  Chorzy psychicznie swoim zachowaniem wzbudzają niepokój, zażenowanie i lęk. Na przykład w autobusie jakaś kobieta patrzy na mnie i krzyczy: "Nie będzie pani kradła moich myśli". Pasażerowie skupiają się na słowie "kradła", bo to coś, co rozumieją.  Żeby rozładować napięcie, mówię do niej: "Rozumiem, że się pani niepokoi. Nie kradnę pani myśli". Mówię do niej i do świata, który mnie słucha.  Pomóc takiej osobie - to przede wszystkim nie udawać, że się nie boimy. Nie mówię: "nie bójmy się", tylko nie udawajmy. Kiedy człowiek zaczyna udawać, koncentruje się na sobie, trudniej mu nawiązać kontakt. Pierwszy krok to pytanie: "Czy mogę w czymś pomóc?". To wszystko. Jak z każdym innym człowiekiem. Człowiek chory psychicznie nie jest kimś szczególnego gatunku. Jak każdy może odmówić, jak każdy może poprosić."

Obraz chorego w społeczeństwie

Krzysztof Hanulak, WDPF:
"Obraz schizofrenika w społeczeństwie do pewnego stopnia kreują środki masowego przekazu. W niedawno przypomnianym przez telewizję filmie Macieja Ślesickiego "Tato" chora matka chce zabić własną córkę i jest zamykana w szpitalu psychiatrycznym.  Ten film i jemu podobne powodują, że tworzy się opinia, iż chorzy psychicznie powinni być izolowani, zamykani w szpitalach jak w jakichś obozach. A naprawdę niebezpiecznych ludzi dotkniętych psychozą nie jest tak wielu, jak się powszechnie sądzi. To, czego doświadcza schizofrenik, jest na ogół wielkim cierpieniem. Podobnie jak większość chorych nie akceptuję swoich objawów chorobowych, zdaję sobie sprawę z tego, że są one urojeniami.  Grupa samopomocowa w Warszawskim Domu pod Fontanną pomaga mi normalnie funkcjonować. Spotykam się w niej z ludźmi tak samo chorymi. Możemy nawet nie rozmawiać o tym, co niesie choroba, ale wszyscy wiemy, o co chodzi. Nigdy nie zauważyłem, żeby ktoś z nas był niebezpieczny albo zagrażał czyjemuś życiu."

Organizacje działające na rzecz osób z chorobami psychicznymi

Krakowska Fundacja Hamlet
tel.: 0*12 429 56 94 (Kraków)

Stowarzyszenie na Rzecz Ochrony  Zdrowia Psychicznego  "Braterstwo Serc"
tel.: 0*12 430 67 91 (Kraków)

Stowarzyszenie Feniks 
tel.: 0*85 676 30 32 (Białystok)

Warszawski Dom Pod Fontanną
tel.: 0*22 636 55 89 (Warszawa)

Pomóc Sobie i Innym 
tel.: 0*22 836 17 00 (Warszawa)

Stowarzyszenie Rodzin i Przyjaciół Osób Psychicznie Chorych "Szansa" (Warszawa)
tel.: 0*22 758 60 05 w. 268, (prowadzi hostel, udziela informacji o hostelach w Polsce).

Bank danych o organizacjach pozarządowych prowadzi Stowarzyszenie Klon/Jawor, tel.: 0*22 828 91 28, www.ngo.pl

Warto przeczytać

• de Barbaro Bogdan (red.), Schizofrenia w rodzinie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
• Elementarz Antoniego Kępińskiego dla zdrowego i chorego, czyli autoportret człowieka, Wydawnictwo Literackie
• Kępiński Antoni, Schizofrenia, Wydawnictwo Literackie
• Kępiński Antoni, Poznanie chorego, Wydawnictwo Literackie
• Kępiński Antoni, Rytm życia, Wydawnictwo Literackie
• Mineka Susan, Carson Robert C., Butcher James N., Psychologia zaburzeń. Człowiek we współczesnym świecie, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
• Meyer Robert, Psychopatologia. Jeden przypadek - wiele teorii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
• Pużyński Stanisław, Depresje i zaburzenia afektywne, Wydawnictwo Lekarskie PZWL
• Rzewuska Małgorzata, Leczenie zaburzeń psychicznych, Wydawnictwo Lekarskie PZWL